Błąd jako wada oświadczenia woli
Instytucja błędu jako wady oświadczenia woli należy do podstawowych zagadnień w prawie cywilnym, mających kolosalne znaczenie dla bezpieczeństwa obrotu prawnego. Z art. 84 kodeksu cywilnego wynika, że strona mająca racjonalną podstawę do twierdzenia, iż podjęła decyzję prawną pod wpływem błędu, może uchylić się od jej skutków – ale tylko przy spełnieniu ściśle określonych warunków. W praktyce sądowej i doktrynalnej analizowane są rozliczne kazusy związane z błędem. Celem niniejszego artykułu jest szczegółowe, zrozumiałe i praktyczne omówienie pięciu najważniejszych problemów, ilustrowanych przykładami orzecznictwa oraz omówieniem przyczyn, dla których sądy kwalifikują lub nie kwalifikują dany błąd jako istotny.
1. Rodzaje błędu – jak sądy podchodzą do kwalifikacji?
Zgodnie z art. 84 § 1 k.c., oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej – rozumianego jako mylne wyobrażenie o rzeczywistości lub jej nieznajomość – może być uchylone pod warunkiem istotności tego błędu. Praktyka orzecznicza pokazuje, że za błąd podlegający ochronie najczęściej sądy uznają:
- Błąd co do przedmiotu czynności (np. SN, V CSK 385/12 – kupujący był przekonany, że nabywa samodzielny lokal, a nabył udział w nieruchomości).
- Błąd co do istotnych cech rzeczy (np. SN, II CK 3/05 – kupno samochodu z istotnymi wadami technicznymi zatajonymi przez sprzedawcę).
- Błąd co do stanu prawnego rzeczy (np. SA w Warszawie, VI ACa 1590/15 – przekonanie, że nabywana nieruchomość jest wolna od zobowiązań, podczas gdy była obciążona).
To, czy sąd uzna dany błąd, zależy od tego, czy dana pomyłka dotyczy istotnych cech czynności, jej przedmiotu lub okoliczności mających dla strony kluczowe znaczenie.
2. Przesłanka istotności błędu – co ją warunkuje?
Istotność błędu, jako przesłanka uchylenia się od skutków oświadczenia woli, jest oceniana każdorazowo przez sąd. Chodzi przy tym o subiektywno-obiektywne kryterium: czy osoba działająca rozsądnie, na miejscu strony, podjęłaby czynność prawną w sytuacji świadomości prawdziwego stanu rzeczy? Oraz: czy właśnie ten aspekt czynności miał dla strony rzeczywiste – istotne – znaczenie? Przykładowo:
- W wyroku SN, III CSK 22/15, kupujący mieszkanie nie był świadom obciążenia nieruchomości hipoteką, co uznano za błąd istotny – brak tej wiedzy przesądziłby o rezygnacji z transakcji.
- SA w Warszawie, VI ACa 1590/15: błąd co do braku zobowiązań nieruchomości – gdyby strona znała prawdę, nie zawarłaby umowy.
- Przykład, w którym nie wykazano istotności: SN, I CSK 666/12 – błąd dot. pobocznych detali, niewpływających realnie na decyzję (kolor tapicerki w samochodzie; strona mogła samodzielnie zweryfikować przed podpisaniem umowy).
Praktyka wskazuje, że nie każdy błąd jest „istotny” – sąd ocenia tu także zachowanie należytej staranności przez stronę.
3. Błąd wywołany podstępem – zakres ochrony i przykłady
Jeżeli błąd został wywołany podstępnie przez drugą stronę, ochrona jest dalej idąca. Podstępem jest nie tylko aktywne wprowadzenie w błąd, lecz również celowe przemilczenie istotnych okoliczności. Przykładowo celowe zatajanie przez sprzedawcę faktu wcześniejszego zalania nieruchomości przez powódź, mimo świadomości istotności tej okoliczności dla kupującego (SN, I CKN 105/99). W innej sprawie, w której pośrednik przemilczał wady prawne nieruchomości w dokumentacji umowy pośrednictwa – sąd uznał, że wywołany błąd uzasadnia uchylenie się od umowy niezależnie od stopnia istotności pomyłki (SN, IV CSK 250/12).
Warto dodać, że podstęp powoduje automatyczną ochronę strony poszkodowanej, nawet jeśli błąd dotyczył czynności nieodpłatnej lub okoliczności mniej istotnych.
4. Wiedza drugiej strony o błędzie – jakie są warunki skuteczności oświadczenia?
Aby uchylenie się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem błędu było skuteczne, zazwyczaj błąd musi zostać wywołany przez drugą stronę, a przynajmniej – druga strona musi wiedzieć o błędzie lub z łatwością mogła go zauważyć (art. 84 § 1 k.c.). W praktyce jeżeli sprzedający nie sprostował błędnego przekonania kupującego o istnieniu dogodnego dojazdu do nieruchomości, wiedząc, że jest to dla kontrahenta kluczowe, taki błąd zostanie uznany za usprawiedliwiony i będzie skutkował skutecznym uchyleniem się od umowy (SN, V CKN 1732/00).
Sąd analizuje także , czy strona nie powinna w zwykłym toku rzeczy domyślić się błędu kontrahenta. Szczególna ochrona dotyczy bowiem sytuacji, gdy druga strona korzysta z przewagi informacyjnej.
5. Przykłady błędów uznanych i nieuznanych przez sądy
Błąd polegający na przekonaniu co do prawomocności decyzji administracyjnej warunkującej ważność transakcji, z dużym prawdopodobieństwem zostanie przez sąd uwzględniony jako podstawa uchylenia się od skutków czynności prawnej, ponieważ rzeczywisty stan prawny był inny, a zatem umowa była wadliwa (SN, II CSK 112/16 ).
Także błąd przy zakupie udziału w spółce, wynikający z niezrozumienia skutków zastosowanych w statucie spółki regulacji dotyczących uprzywilejowania udziałów może zostać przez sąd uwzględniony jako podstawa uchylenia się od skutków czynności prawnej (SA w Warszawie, VI ACa 754/16).
Natomiast w sytuacji, kiedykupujący pomylił się co do koloru tapicerki, choć mógł to sam sprawdzić, Sąd uznał, że takie uchybienie nie dotyczy istotnej treści czynności, a wynika z niedbalstwa strony, a w konsekwencji nie podlega ochronie (SN, I CSK 666/12).
Błąd jako wada oświadczenia woli jest obszarem, gdzie ochrona prawna łączy się ściśle z oceną racjonalności i staranności zachowań stron. Sąd bada, czy błąd rzeczywiście dotyczył kluczowej okoliczności, czy strona działała z należytą starannością, a także – czy druga strona wiedziała, bądź powinna wiedzieć, o pomyłce. Szczególną ochronę daje sytuacja, gdy błąd został wywołany podstępem. Praktyczne rozróżnienie tych przypadków i właściwa argumentacja pozwalają chronić interesy strony poszkodowanej w relacjach cywilnoprawnych, a także uczą przezorności przy składaniu oświadczeń woli. Artykuł 84 k.c. służyć ma zapewnieniu równowagi między pewnością obrotu a ochroną przed skutkami poważnych, niezamierzonych pomyłek.