Ekstradycja jest postępowaniem zmierzającym do wydania przez państwo osoby bądź dowodów lub przedmiotów uzyskanych z przestępstwa.
Wniosek o wydanie może dotyczyć wydania przez inne państwo osoby, przeciwko której w Polsce wszczęto postępowanie karne w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, przeprowadzenia w Polsce postępowania sądowego lub wykonania w Polsce kary pozbawienia wolności.
Może także zaistnieć sytuacja, kiedy państwo obce zwróci się do Polski z wnioskiem o wydanie osób przez nie ściganych, przebywających na terytorium Polski. Chodzi tu zarówno o osoby, przeciwko którym toczą się w tych postępowania karne, jak o osoby prawomocnie skazane, wobec których orzeczono karę pozbawienia wolności lub zastosowano środek zabezpieczający o charakterze izolacyjnym. Może także zaistnieć sytuacja, kiedy państwo obce zwróci się do Polski z wnioskiem o rozszerzenie zakresu ekstradycji osób już wcześniej wydanych, czyli o wyrażenie przez Polskę zgody na ściganie i ukaranie tych osób za przestępstwa nie objęte przeprowadzoną wcześniej procedurą ekstradycyjną, jednak korzystających z ochrony wynikającej z zasady specjalności. Możliwa jest także sytuacja, kiedy państwo obce wystąpi z wnioskiem o dalsze wydania państwu trzeciemu osób uprzednio wydanych przez Polskę, objętych wskazaną wyżej ochroną wynikającą z zasady specjalności.
Co do zasady, w postępowaniach ekstradycyjnych pierwszeństwo mają umowy międzynarodowe zawierane pomiędzy poszczególnymi państwami. W sytuacji, kiedy jakieś zagadnienie nie zostało w nich uregulowane lub takiej umowy nie ma, zastosowanie mają przepisy kodeksu postępowania karnego.
W Postanowieniu z 3.2.2009 r. ( IV K 367/08), w kontekście umowy Polska–USA o ekstradycji Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że prawo polskie zapewnia bezpośrednie stosowanie w prawie krajowym umowy międzynarodowej ratyfikowanej za zgodą Sejmu, co nie koliduje z przepisami Konstytucji. Uregulowania zawarte w rozdziałach 64 i 65 KPK w stosunku do umów międzynarodowych pełnią rolę subsydiarną i ich celem jest zapewnienie praktycznej możliwości wykonywania postanowień umownych. Jeżeli w umowie o ekstradycji została zawarta samodzielna regulacja dotycząca wydania obywatela państwa wezwanego, to znaczy to, że strony umowy o ekstradycji określiły wyraźnie katalog sytuacji, w których wydanie jest niedopuszczalne uznając tym samym, iż niewymienione w tym katalogu sytuacje nie mogą stanowić podstawy odmowy ekstradycji.
Polska jest związana licznymi dwustronnymi konwencjami ekstradycyjnymi. Jest także stroną Europejskiej konwencji o ekstradycji z 13.12.1957 r. oraz dwóch protokołów do niej: Protokołu dodatkowego z 15.10.1975 r. i Drugiego protokołu dodatkowego z 17.3.1978 r. Z kolei w relacjach z państwami członkowskimi UE ekstradycję zastąpił Europejski Nakaz Aresztowania. Po zakończeniu okresu przejściowego związanego z brexitem współpraca jest realizowana na podstawie Umowy o handlu i współpracy między Unią Europejską i Europejską Wspólnotą Energii Atomowej, z jednej strony, a Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, w której zawarto uregulowania dotyczące odpowiednika europejskiego nakazu aresztowania, jakim jest nakaz aresztowania.
Postępowanie ekstradycyjne zawsze składa się z kilku etapów : postępowania podobnego do przygotowawczego, postępowania przed sądem, w którym sąd orzeka w przedmiocie prawnej dopuszczalności ekstradycji i ostatecznie kształtuje sytuację prawną osoby ściganej w zakresie dopuszczalności wydania jej państwu wzywającemu oraz postępowania prowadzonego przed Ministra Sprawiedliwości. Postanowienie Ministra Sprawiedliwości rozstrzyga ostatecznie, czy osoba ścigana zostanie faktycznie wydana państwu wzywającemu, czy też nie.
W pierwszym etapie postępowanie prowadzi prokurator, na skutek wniosku o ekstradycję państwa obcego. Wniosek ekstradycyjny wraz z załącznikami wpływa do prokuratora za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości. Po otrzymaniu takiego wniosku ekstradycyjnego państwa obcego, prokurator po jego weryfikacji ma możliwość zwrócić się do państwa, które wystąpiło z wnioskiem o ekstradycję o uzupełnienie danych zawartych we wniosku lub przesłanie dodatkowych dokumentów. Prokurator przesłuchuje osobę, której dotyczy wniosek oraz ewentualnie zabezpiecza dowody znajdujące się w kraju. Jeżeli uzna, że wniosek jest kompletny, po przeprowadzeniu wszystkich czynności, prokurator formułuje pozytywny lub negatywny wniosek o wydanie przez sąd postanowienia w kwestii dopuszczalności ekstradycji, który kieruje do sądu okręgowego.
Osoba, której dotyczy wniosek o ekstradycję, nie staje się osobą podejrzaną ani oskarżonym. Jej wysłuchanie na wstępnym etapie postępowania przez prokuratura oraz przed sądem ma za zadanie umożliwienie ustosunkowania się do wniosku o wydanie oraz do przedstawionych tam okoliczności. Osoba ścigana oczywiście nie ma obowiązku złożenia wyjaśnień, ale ma takie prawo. W konsekwencji należy uznać, że osoba ścigana jest przesłuchiwana jako strona postępowania ekstradycyjnego.
Ostatni etap to postępowanie prowadzone przez Ministra Sprawiedliwości, który podejmuje ostateczną decyzję w przedmiocie wydania osoby państwu obcemu.
Gdy taka możliwość wynika z wiążącej Polskę umowy międzynarodowej, możliwa jest tak zwana ekstradycja uproszczona. Innymi słowy, art. 603a KPK znajduje zastosowanie wówczas, gdy umowa międzynarodowa, dopuszczając możliwość wydania w trybie ekstradycji uproszczonej, nie zawiera własnej regulacji dotyczącej szczegółowych kwestii w tym zakresie. Aktualnie możliwość stosowania ekstradycji uproszczonej przewiduje umowa Polska–USA o ekstradycji. Zgodnie z jej art. 20: "Jeżeli wydanie osoby Państwu wzywającemu nie jest w sposób oczywisty wyłączone przez prawo Państwa wezwanego oraz pod warunkiem, że osoba, o której wydanie się wnosi, nieodwołalnie wyrazi pisemną zgodę na swoją ekstradycję po osobistym poinformowaniu jej przez sędziego lub właściwego urzędnika o jej prawach do formalnego postępowania ekstradycyjnego oraz zapewnianej przez to postępowanie ochronie, którą by utraciła, Państwo wezwane może wydać tę osobę bez wcześniejszego przeprowadzenia formalnego postępowania ekstradycyjnego (…)".
Istota ekstradycji uproszczonej polega na tym, że wniosek państwa obcego o zastosowanie tymczasowego aresztowania przed wystąpieniem o wydanie zastępuje wniosek o ekstradycję. W tej procedurze już wniosek państwa obcego o zastosowanie tymczasowego aresztowania inicjuje postępowanie ekstradycyjne, co skutkuje tym, że ma już potrzeby późniejszego występowania z wnioskiem ekstradycyjnym.
Warunkiem stosowania ekstradycji uproszczonej jest zgoda osoby ściganej na uproszczone procedowanie w jej sprawie. Prokurator podczas przesłuchania informuje osobę ściganą o możliwości wyrażenia przez nią zgody na wydanie lub zgody na wydanie połączonej ze zrzeczeniem się korzystania z gwarancji ochronnych wynikających z zasady specjalności. Konsekwencją tej rezygnacji jest to, że osoba, wobec której stosowana jest uproszczona procedura ekstradycyjna, będzie mogła być objęta postępowaniem karnym dotyczącym jej odpowiedzialności za inne przestępstwa niż te, w związku z którymi nastąpiło wydanie.
Takie oświadczenie o wyrażeniu zgody złożone przed prokuratorem daje możliwość zastosowania ekstradycji uproszczonej, jednak ostateczne oświadczenie o wyrażeniu zgody osoba ścigana składa przed sądem. Co istotne, na etapie postępowania sądowego jest jeszcze możliwa zmiana oświadczenia złożonego przed prokuratorem. Natomiast oświadczenia o wyrażeniu zgody złożonego przed sądem nie można już odwołać, pod warunkiem, że pouczenia osoby ściganej przez Sąd o tej konsekwencji. Takie stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17.1.2013 r. (V KK160/12), stwierdzając, że zrzeczenie się przez osobę przekazaną korzystania z ochrony wynikającej z zasady specjalności, jeżeli zostało skutecznie złożone, jest nieodwoływalne.
Przedmiotem rozstrzygnięcia sądu są dwie kwestie: możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania oraz dopuszczalność prawna wydania. Jeżeli osoba, której dotyczy wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania, została zatrzymana, wniosek powinien zostać skierowany do sądu w terminie 48 godzin od zatrzymania.
W razie ujawnienia się przeszkody wyłączającej procedowanie przez sąd w trybie uproszczonym dalsze postępowanie w przedmiocie wniosku toczy się na zasadach ogólnych. Wówczas możliwe będzie tymczasowe aresztowanie osoby ściganej na czas nie dłuższy niż 40 dni, ale także konieczne będzie późniejsze złożenie przez państwo obce wniosku o wydanie osoby ściganej.