Jednym z kluczowych zagadnień w sprawach rodzinnych z elementem międzynarodowym jest jurysdykcja, czyli ustalenie, sądy którego państwa będą właściwe do orzekania w określonej kategorii spraw dotyczących dziecka.
Zgodnie z obowiązującym Rozporządzeniem Rady UE w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę co do zasady w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt. Rozporządzenie przewiduje kilka wątków od tej zasady np. gdy dochodzi do zmiany miejsca pobytu dziecka lub w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami odpowiedzialności rodzicielskiej.
Kluczowe jest zatem jest ustalenie znaczenia pojęcia „miejsce zwykłego pobytu” dla określenia jurysdykcji w tej kategorii spraw. W wyroku z 15.02.2017 r., C-499/15, Trybunał uznał, że ustalenie zwykłego pobytu dziecka w danym państwie członkowskim wymaga co najmniej fizycznej obecności dziecka w tym państwie członkowskim. fizyczna obecność w państwie członkowskim, w którym dziecko jest potencjalnie zintegrowane, stanowi warunek wstępny, który jest konieczny do oceny trwałości tej obecności. Jak wynika z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, zwykły pobyt dziecka należy interpretować w świetle celów rozporządzenia na potrzeby konkretnej sprawy na podstawie jej okoliczności faktycznych. Zwykły pobyt wskazuje na to, iż chodzi o pobyt trwający jakiś czas, jednak nie można wykluczyć, że dziecko uzyskuje miejsce zwykłego pobytu zaraz po przybyciu do innego państwa członkowskiego. Wszystko zależy od tego, czy właśnie tam będą koncentrowały się jego interesy życiowe, centrum jego egzystencji (wyrok TS z 8.06.2017 r,. C-111/17 PPU).
Taki sposób rozumienia omawianego pojęcia potwierdził Trybunał Sprawiedliwość w wyroku z 2.04.2009 r., C-523/07, A., w którym wskazał, że „miejsce stałego pobytu znajduje się tam, gdzie dziecko wykazuje pewną integrację ze środowiskiem społecznym i rodzinnym. Należy w szczególności wziąć pod uwagę trwałość, zgodność z prawem, warunki oraz motywy pobytu i przenosin rodziny do danego państwa członkowskiego, obywatelstwo dziecka, miejsce i warunki uczęszczania dziecka do szkoły, znajomość języków, a także więzi rodzinne i społeczne dziecka w tym państwie członkowskim. Do sądu krajowego należy ustalenie miejsca stałego pobytu dziecka w oparciu o wszystkie istotne okoliczności danego przypadku”.
Pod określonymi warunkami przewidzianymi w rozporządzeniu jest możliwe ustanowienie jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej także w państwie członkowskim, w którym toczy się między rodzicami postępowanie w sprawie o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, lub w innym państwie członkowskim, z którym dziecko ma istotny związek i co do którego strony porozumiały się z wyprzedzeniem – najpóźniej w chwili wszczęcia postępowania – lub które w wyraźny sposób uznały w toku tego postępowania, nawet jeśli dziecko nie ma zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim, pod warunkiem, że wykonywanie takiej jurysdykcji jest zgodne z dobrem dziecka.
Przed rozpoczęciem wykonywania jurysdykcji na podstawie porozumienia dotyczącego wyboru sądu lub na podstawie uznania jurysdykcji sąd powinien zbadać, czy to porozumienie lub uznanie opierało się na świadomym i dobrowolnym wyborze zainteresowanych stron i nie było wynikiem wykorzystania przez jedną ze stron trudnej sytuacji lub słabej pozycji drugiej strony. Uznanie jurysdykcji w toku postępowania powinno zostać zarejestrowane przez sąd zgodnie z prawem krajowym i procedurą krajową.
W sytuacji uprowadzenia dzieci jurysdykcja należy do sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwyczajnego pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem. Utrzymują one swoją właściwość do momentu, w którym dane państwo członkowskie nie stanie się miejscem zwykłego pobytu dziecka przy spełnieniu warunków określonych w rozporządzeniu, tj. dziecko musi uzyskać miejsce zwyczajnego pobytu w nowym państwie członkowskim, a wszystkie podmioty posiadające prawo do opieki muszą zaakceptować bezprawne zebranie lub zatrzymanie. Ponadto dziecko musi uzyskać miejsce zwyczajnego pobytu w nowym państwie członkowskim i przebywać tam przez okres co najmniej roku po tym, jak jeden z podmiotów, którym przysługuje odpowiedzialność rodzicielska, dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o miejscu pobytu dziecka. Należy również ustalić, czy dziecko zżyło się ze swoim nowym otoczeniem w tym okresie, a także czy spełniony jest przynajmniej jeden z warunków :
- w terminie jednego roku od chwili, w której sprawujący pieczę nad dzieckiem dowiedział się lub powinien był się dowiedzieć o miejscu pobytu dziecka, nie został wniesiony żaden wniosek o powrót dziecka do właściwych organów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym jest zatrzymane;
- wniosek o powrót wniesiony przez sprawującego pieczę nad dzieckiem został cofnięty, a żaden nowy wniosek nie został wniesiony w terminie określonym w ppkt (i);
- wniosek o powrót wniesiony przez sprawującego pieczę nad dzieckiem został odrzucony przez sąd państwa członkowskiego w oparciu o przesłanki inne niż przesłanki przewidziane w art. 13 akapit pierwszy lit. b) lub art. 13 akapit drugi konwencji haskiej z 1980 r. i od orzeczenia tego nie przysługują już zwyczajne środki zaskarżenia;
- przed żadnym sądem w państwie członkowskim, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, nie wszczęto postępowania przewidzianego w art. 29 ust. 3 i 5;
- sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało zwykły pobyt bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, wydały orzeczenie o pieczy nad dzieckiem, w którym nie zarządziły powrotu dziecka.
W sytuacji gdy doszło do bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka, rozporządzenie wymaga, aby nastąpiło zarządzenie powrotu dziecka. Dlatego w sprawie o nakazanie powrotu dziecka będzie trzeba stosować konwencję haską z 1980 r., która uzupełnia rozporządzenie.
W ramach postępowań w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej na podstawie rozporządzenia, jak również w ramach postępowań w sprawie powrotu dziecka na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. dziecku, którego dotyczy takie postępowanie i które jest w stanie formułować swoje poglądy, należy zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości co do zasady zapewnić rzeczywistą możliwość wyrażania poglądów, a rozważając jakie orzeczenie będzie zgodne z dobrem dziecka, poglądom tym należy nadawać należytą wagę.
Praktyka pokazuje, że niezwykle ważne jest zagadnienie jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej w odniesieniu do środków tymczasowych i zabezpieczających, stosowanych w przypadkach niecierpiących zwłoki. I tak w przypadkach niecierpiących zwłoki, w celu ochrony dziecka przed poważnym ryzykiem, o którym mowa w art. 13 ak. 1 lit. b konwencji haskiej z 1980 r., nawet jeżeli jurysdykcję do rozpoznania sprawy co do istoty ma sąd innego państwa członkowskiego, sądy państwa członkowskiego mają jurysdykcję do stosowania środków tymczasowych, w tym środków zabezpieczających, które przewiduje prawo tego państwa w odniesieniu do: dziecka, które znajduje się w tym państwie ( chodzi tu o pobyt nawet przejściowy, np. w celu służbowym lub turystycznym) lub majątku, który należy do dziecka i który znajduje się w tym państwie członkowskim.
Przepisy rozporządzenia mogą przykładowo stanowić podstawę dla sądu państwa członkowskiego do zastosowania środka tymczasowego w sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej polegającego na przyznaniu jednemu z rodziców pieczy nad dzieckiem przebywającym na terytorium tego państwa. Natomiast wydanie takiego zarządzenia jest wykluczone w przypadku gdy sąd innego państwa członkowskiego jest właściwy na podstawie rozporządzenia do rozpoznania co do istoty sporu dotyczącego pieczy nad dzieckiem i wydał on już orzeczenie powierzające tymczasowo pieczę nad tym dzieckiem drugiemu z rodziców i została stwierdzona wykonalność tego orzeczenia na terytorium pierwszego państwa członkowskiego.
Niezwykle ważnym jest podkreślenie, że celem rozporządzenia jest zniechęcać do bezprawnego zatrzymywania lub uprowadzania dzieci z jednego państwa członkowskiego do drugiego. Dlatego w orzecznictwie za sprzeczne z tym celem uznaje się stwierdzenie istnienia sytuacji niecierpiącej zwłoki w wypadku, gdy zmiana sytuacji dziecka wynika z bezprawnego uprowadzenia. W konsekwencji w takiej sytuacji wyklucza się możliwość zastosowania środka zabezpieczającego skutkującego zmianą odpowiedzialności rodzicielskiej albowiem sprowadzałoby się to do utrwalenia sytuacji faktycznej wynikającej z bezprawnego postępowania i prowadziłoby do wzmocnienia pozycji rodzica, który dopuścił się bezprawnego uprowadzenia.