Orzeczenie kary grzywny lub ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności
Instytucja przewidziana w art. 37a k.k. stanowi jeden z najważniejszych instrumentów elastycznego kształtowania represji karnej w polskim systemie prawa karnego. Umożliwia sądowi zamianę izolacyjnego środka kary – pozbawienia wolności – na bardziej elastyczną grzywnę lub ograniczenie wolności, co przyczynia się zarówno do realnego dostosowania sankcji do indywidualnej sytuacji sprawcy oraz społecznej szkodliwości czynu. Postaram się przybliżyć realia praktycznego funkcjonowania i typowych sytuacji procesowych związanych ze stosowaniem tego przepisu.
Idea art. 37a k.k. jest odpowiedzią na krytykę nadmiernego stosowania krótkotrwałych pozbawień wolności, które – zgodnie z wiedzą kryminologiczną – rzadko spełniają cele prewencji szczególnej i ogólnej, a często powodują efekt odwrotny: ułatwiają demoralizację i wykluczenie sprawcy z życia społecznego. Instytucja ta wynika ponadto z potrzeby dostosowania prawa do standardów europejskich, gdzie od dawna afirmuje się zasadę ultima ratio kary pozbawienia wolności oraz dąży do jej dekoncentracji na rzecz kar wolnościowych, realnie angażujących sprawcę w naprawienie szkody.
Obecnie art. 37a k.k. pozwala sądowi, przy spełnieniu określonych warunków, orzec wobec sprawcy przestępstwa łagodniejszą karę, bez konieczności jego izolacji, lecz pod warunkiem zapewnienia odpowiedniej restytucji społecznej i gwarancji niepowrotności do przestępstwa.
Sąd może skorzystać z dobrodziejstwa art. 37a k.k. tylko w warunkach ściśle określonych przez ustawodawcę. Przede wszystkim przestępstwo musi być zagrożone wyłącznie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, a wymierzona kara pozbawienia wolności nie może przekraczać roku.
Przepis ten nie znajduje zastosowania do zbrodni czy występków o wyższych zagrożeniach ustawowych. Jest także prawnie wyłączony wobec sprawców kwalifikowanej recydywy, przestępstw popełnionych w ramach zorganizowanej grupy lub związku przestępczego, sprawców przestępstw terrorystycznych oraz wobec prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości z art. 178a § 4 k.k.
W praktyce dotyczy to głównie przestępstw mniejszej wagi – np. drobnych kradzieży, oszustw, uszkodzenia mienia o niskiej wartości, niektórych przestępstw komunikacyjnych i przestępstw gospodarczych.
Przykładowo, Sąd orzekający w sprawie oszustwa o szkodzie nieprzekraczającej kilku tysięcy złotych, u sprawcy dotychczas niekaralnego i współpracującego z organami ścigania, może z powodzeniem sięgnąć po art. 37a k.k. zamiast wymierzać krótką karę pozbawienia wolności.
Wskazania i ograniczenia wyboru alternatywnej kary
Kluczowe znaczenie przy indywidualizacji kary ma ocena okoliczności każdej sprawy przez pryzmat stopnia społecznej szkodliwości czynu, winy sprawcy, uprzedniej karalności i postawy sprawcy, rekompensaty na rzecz pokrzywdzonego (np. naprawienie szkody, przeprosiny).
Orzecznictwo Sądu Najwyższego akcentuje, że o zastosowaniu art. 37a k.k. powinny decydować przesłanki przemawiające za prognozą poprawy i brakiem konieczności izolacji sprawcy (wyrok SN z 23.09.2022 r., V KK 79/22).
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie (II AKa 232/21) stwierdzono, że "zamiana kary pozbawienia wolności na wolnościową powinna nastąpić jedynie wówczas, gdy wszystkie cele kary zostaną zrealizowane alternatywnym środkiem, z odpowiednią równowagą ochrony interesu społecznego i indywidualnej resocjalizacji".
Wyłączenia i ograniczenia ustawowe
Wyłączenie możliwości stosowania art. 37a k.k. dotyczy sprawców działających w warunkach recydywy z art. 64 § 1 k.k., członków zorganizowanej grupy przestępczej, sprawców przestępstwa o charakterze terrorystycznym, skazanych za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości (art. 178a § 4 k.k.).
Motywem tych ograniczeń jest założenie, że osoby, które naruszają normy prawa w sposób powtarzalny, zorganizowany lub o szczególnie wysokiej szkodliwości społecznej, wymagają surowszych reakcji karnych. Sąd nie ma w takim wypadku wyboru i obligatoryjnie orzeka karę izolacyjną lub przewidzianą w inny sposób przez ustawę.
Szczególnym elementem, który uzasadnia często odstąpienie od kary pozbawienia wolności, jest równoczesne zastosowanie środków karnych (np. zakaz prowadzenia pojazdów), kompensacyjnych (np. obowiązek naprawienia szkody) lub orzeczenie przepadku. Stanowią one gwarancję naprawienia szkody i zabezpieczenia interesów pokrzywdzonego oraz społeczeństwa, nawet gdy sprawca pozostaje na wolności.
Przykładowo, sąd w sprawie komunikacyjnej może orzec ograniczenie wolności wraz z wieloletnim zakazem prowadzenia pojazdów, co w praktyce stanowi silny środek prewencyjny bez konieczności stosowania izolacji.
Każda decyzja o zastosowaniu art. 37a k.k. musi być szczegółowo uzasadniona – sąd powinien wskazywać, które przesłanki ustawowe i faktyczne zdecydowały o tym, by zamienić karę, i jak alternatywna sankcja realizuje zarówno potrzeby indywidualnej resocjalizacji, jak i ochrony interesu społecznego (por. wyrok SA Warszawa, II AKa 260/20).
Brak przekonującego uzasadnienia lub ograniczenie się do ogólnikowych stwierdzeń jest przez sądy wyższych instancji traktowane jako rażące naruszenie zasad postępowania, co prowadzi do uchylenia wyroku.
W praktyce zwraca uwagę, że stosowanie art. 37a k.k. powinno być szczególnym wyjątkiem, a nie regułą, aby nie deprecjonować prewencyjnej funkcji prawa karnego. Sędziowie i komentatorzy podnoszą, iż mechanizm ten pozwala na skrócenie kosztów wymiaru sprawiedliwości, ale wymaga rozważnej aplikacji, by nie naruszać zasad sprawiedliwości i poczucia bezpieczeństwa prawnego obywateli.
Jednocześnie jednak, badania praktyki stosowania pokazują, że prawidłowe wykorzystanie art. 37a k.k. skutkuje m.in. niższym wskaźnikiem powrotności do przestępstwa wśród osób, wobec których zastosowano karę wolnościową, niż krótkotrwałe pozbawienie wolności.
W świetle powyższego, art. 37a k.k. uznać należy za wyraz nowoczesnej tendencji w prawie karnym – tworzy on realną szansę dla sprawców drobnych przestępstw, by uniknąć negatywnych efektów izolacji i związanego z nią piętna społecznego. Stosowanie tej instytucji wymaga jednak rozwagi, dogłębnej analizy przesłanek i wnikliwego uzasadnienia. Sąd każdorazowo powinien ważyć interes społeczny, dobro pokrzywdzonego i możliwości resocjalizacji sprawcy poza zakładem karnym. Z punktu widzenia praktyki adwokackiej i sądowej, art. 37a k.k. jest jednym z najbardziej dynamicznych.