Orzekanie o winie w sprawach rozwodowych
W polskim porządku prawnym, w sprawie o rozwód sąd z urzędu obowiązany jest orzec, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia małżeńskiego. Regulacja ta, przewidziana w art. 57 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO), wyróżnia trzy możliwe rozstrzygnięcia: oboje małżonkowie mogą zostać uznani za winnych rozkładu pożycia, wyłączną winę może ponosić jeden z małżonków lub też sąd może ustalić brak winy po obu stronach.
Obowiązek orzekania o winie i jego ograniczenia
Podstawowym założeniem przyjętym przez ustawodawcę jest konieczność ustalenia przez sąd winy rozkładu pożycia małżeńskiego. Jednakże, sąd może odstąpić od orzekania o winie jedynie na zgodne żądanie obojga małżonków. W takim przypadku sąd związany jest wolą stron i obowiązany jest do zaniechania ustalania winy, co znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (uchwała SN z 25 października 2006 r., III CZP 87/06).
Małżonkowie mogą wyrazić żądanie orzeczenia winy zarówno przed sądem pierwszej instancji, jak i przed sądem drugiej instancji, aż do chwili zamknięcia rozprawy apelacyjnej. Co istotne, możliwe jest również cofnięcie takiego żądania w toku postępowania. Innymi słowy małżonek może wystąpić z żądaniem zaniechania orzekania o winie zarówno przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji, może też cofnąć to żądanie, tak jak i zgodę na orzeczenie rozwodu, aż do chwili zamknięcia rozprawy w drugiej instancji.
Pojęcie winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera definicji winy, co wymaga sięgnięcia do dorobku doktryny oraz orzecznictwa. Przyjmuje się, że wina w rozkładzie pożycia małżeńskiego polega na zawinionym działaniu lub zaniechaniu małżonka, będącym wyrazem jego woli, które poprzez naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa lub zasad współżycia społecznego doprowadziło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.
W konsekwencji dla orzeczenia winy sąd musi stwierdzić łącznie wystąpienie: po pierwsze, zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego; po drugie, zawinionego zachowania małżonka; po trzecie, związku przyczynowego między tym zachowaniem a rozkładem pożycia. Między zachowaniem małżonka a "powstałym rozkładem pożycia małżeńskiego musi istnieć związek przyczynowy. A zatem nie każde naruszenie obowiązków małżeńskich stanowić będzie o winie danego małżonka lecz tylko te, które miało wpływ na spowodowanie (bądź utrwalenie) rozkładu pożycia małżeńskiego.
Tym samym, dla przypisania winy niezbędne jest stwierdzenie łącznie:
• zupełnego i trwałego rozkładu pożycia,
• zawinionego działania lub zaniechania małżonka,
• związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem małżonka a rozkładem pożycia.
Wina może mieć zarówno postać umyślną, jak i nieumyślną. W przypadku winy umyślnej małżonek działa ze świadomością i zamiarem doprowadzenia do rozkładu pożycia. Natomiast wina nieumyślna polega na tym, że małżonek mógł lub powinien był przewidzieć skutki swojego zachowania. Tym samym "do przypisania małżonkowi winy nie jest konieczne, by zamiarem małżonka było objęte określone działanie lub zaniechanie, zmierzające do rozkładu pożycia, lecz wystarczy możliwość przewidywania znaczenia skutków danego działania lub zaniechania naruszającego przepisy prawa" (por. wyr. SN z 5 stycznia 2001 r., V CKN 915/00; wyr. SA w Krakowie z 26 stycznia 2001 r., I ACa 10/00).
Elementy winy
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera definicji winy. Jak wskazuje orzecznictwo (wyrok Sądu Najwyższego z 13 listopada 1997 r., I CKN 306/97), wina składa się z dwóch elementów:
• obiektywnego – naruszenia normy prawnej lub normy współżycia społecznego,
• subiektywnego – wyrażającego stosunek psychiczny osoby do własnego działania lub zaniechania.
Dla przypisania winy oba te elementy składowe muszą występować łącznie. Brak któregokolwiek z tych elementów wyłącza możliwość przypisania winy.
Model małżeństwa i obowiązki małżonków
Na gruncie art. 23 i 24 KRO małżonkowie mają równe prawa i obowiązki. Są oni zobowiązani do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, wierności oraz współdziałania dla dobra założonej przez nich rodziny. Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny; w braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. Artykuł 27 KRO nakłada na nich obowiązek przyczyniania się, według swoich możliwości, do zaspokajania potrzeb rodziny, przy czym obowiązek ten może być spełniany również poprzez osobiste starania o wychowanie dzieci i prowadzenie gospodarstwa domowego.
W sytuacji, gdy prawo do mieszkania przysługuje jednemu z małżonków, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 28¹ KRO).
Przy orzekaniu o winie rozkładu pożycia należy uwzględniać zasady postępowania ustalone przez małżonków we wzajemnych stosunkach czyli tzw. wspólny model małżeństwa, w ramach prawnych, na które pozwalają przepisy KRO o prawach i obowiązkach małżonków.
Zakres czasowy zachowań istotnych dla przypisania winy
Orzekając o winie, sąd powinien brać pod uwagę wyłącznie te zachowania małżonków, które miały miejsce przed powstaniem zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Zachowania po jego zaistnieniu są irrelewantne, gdyż brak jest między nimi a rozkładem pożycia związku przyczynowego w rozumieniu art. 361 § 1 Kodeksu cywilnego (por. wyr. SA w Katowicach z 12 marca 2010 r., I ACa 35/10).
Brak gradacji winy
W polskim prawie rodzinnym nie wprowadza się rozróżnienia stopnia winy małżonków. Oznacza to, że ustalenie różnego stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do rozkładu pożycia nie wpływa na przypisanie im winy. Nawet jeśli jedno z małżonków dopuściło się cięższych przewinień, drugi małżonek, który swoim zawinionym zachowaniem przyczynił się choćby w niewielkim stopniu do rozkładu, również zostanie uznany za współwinnego (por. wyr. SN z 28 września 2000 r., IV CKN 112/00).
Prawo obce a orzekanie o winie
Artykuł 57 § 1 KRO nie stanowi przepisu wymuszającego swoje zastosowanie w rozumieniu art. 8 ust. 1 ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe. W związku z tym w sytuacji rozwodu orzekanego na podstawie prawa obcego, sąd polski nie ma obowiązku orzekania o winie, jeżeli prawo to nie przewiduje takiej instytucji (post. SN z 23 marca 2016 r., III CZP 112/15). Model polskiego postępowania rozwodowego, w którym istotne znaczenie ma ustalenie winy z uwagi na aksjologię opartą na wartościach moralnych, nie musi być zatem przenoszony na grunt rozwodów opartych na innych systemach prawnych.
Warto zwrócić uwagę, że na polska regulacja orzekania o winie pozostaje rozwiązaniem wyjątkowym. W zdecydowanej większości współczesnych systemów prawnych winę rozkładu pożycia eliminuje się z zakresu badania w postępowaniu rozwodowym, albo ogranicza jej znaczenie do bardzo wąskich sytuacji, takich jak np. przyspieszenie rozwodu. Systemy wymagające ustalenia winy wciąż istnieją, ale stanowią wyraźną mniejszość na tle prawa europejskiego.
Podsumowanie
Orzekanie o winie w sprawach rozwodowych w polskim systemie prawnym ma charakter obligatoryjny, chyba że strony zgodnie zażądają jego zaniechania. Przypisanie winy wymaga wykazania zarówno obiektywnego naruszenia obowiązków małżeńskich, jak i subiektywnego stosunku małżonka do własnego zachowania, przy jednoczesnym istnieniu związku przyczynowego z rozkładem pożycia. Polski model rozwodowy zachowuje tradycyjną, moralną funkcję ustalania winy, wyróżniając się tym na tle nowoczesnych trendów prawnych w Europie.