W trybie powództwa przeciwegzekucyjnego możliwe jest pozbawienie wykonalności w całości tytułu wykonawczego, co jest istotne zwłaszcza w sytuacji, kiedy zostało wszczęte postępowanie egzekucyjne. Stanowi ono bowiem środek obrony przed bezzasadną egzekucją.
Podstawę prawną takie żądania stanowi przepis art. 840 § 1 k.p.c. Zgodnie z nim dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli:
1) przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, a w szczególności gdy kwestionuje istnienie obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu albo gdy kwestionuje przejście obowiązku mimo istnienia formalnego dokumentu stwierdzającego to przejście,
2) po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było z mocy ustawy niedopuszczalne, a także na zarzucie potrącenia;
3)małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787, wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść.
Celem tego powództwa jest udaremnienie możliwości przeprowadzenia jakichkolwiek czynności egzekucyjnych na podstawie określonego tytułu wykonawczego. W pozwie należy wykazać przesłanki określone w art. 840 § 1 k.p.c., w szczególności powołać zdarzenie niweczące zobowiązanie w całości lub w części, które nastąpiło po wydaniu tytułu egzekucyjnego lub wykazać spełnienie świadczenia. Co istotne, powództwo nie może zmierzać jedynie do ponownego zbadania zasadności wydania nakazu zapłaty i mieć na celu obalenie prawomocnego orzeczenia. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą wniesienie powództwa o pozbawienie tytułu egzekucyjnego wykonalności nie może skutkować ponownym merytorycznym rozpoznaniu sprawy, która została zakończona prawomocnym orzeczeniem sądowym. Celem powództwa opozycyjnego jest pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, nie zaś podważenie treści orzeczenia sądowego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 lipca 2012 r., II CSK 760/11). Przykładowo, kwestionowanie przez powoda obowiązku wykonania nakazu zapłaty na podstawie zarzutu braku legitymacji procesowej biernej w postępowaniu upominawczym, zostanie uznane za zmierzające do podważenia treści wydanego przez sąd orzeczenia, a to w świetle ustawy, orzecznictwa jest niedopuszczalne, gdyż ponowne rozpoznanie tej samej sprawy naruszyłoby przyjętą w polskim porządku prawnym zasadę powagi rzeczy osądzonej. Brak takiego wyłączenia oznaczałby przyznanie powództwu opozycyjnemu waloru kolejnego nadzwyczajnego środka zaskarżenia oraz przełamanie prekluzji faktów i dowodów wynikającej z prawomocności materialnej merytorycznego orzeczenia. Powództwo przeciwegzekucyjne nie jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym pozwalającym badać ewentualne wadliwości postępowania, w którym powstał tytuł egzekucyjny. Orzeczenie sądowe, które stanowi podstawę tytułu wykonawczego korzysta z powagi rzeczy osądzonej, a ewentualne rozpoznanie i uwzględnienie zarzutów powoda w sprawie wszczętej niniejszym powództwem prowadziłoby do podważenia tej powagi.
Przedmiotem postępowania o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności zakresem orzekania nie jest objęte badanie stosunku cywilnego, który łączył strony i był podstawą wydania tytułu egzekucyjnego. Przedmiotem badania jest zakres, w jakim jest dopuszczalne prowadzenie egzekucji na podstawie wydanego tytułu wykonawczego, bowiem jest on ograniczony prawem podmiotowym dłużnika wynikającym z prawa materialnego, a dopuszczalne granice tego ograniczenia wyznaczają podstawy powództwa przeciw opozycyjnego. W ramach tych podstaw może być konieczne sięgnięcie do stosunku cywilnego, który był podstawą wydania tytułu wykonawczego, aczkolwiek będzie to miało miejsce tylko w wypadku powołania podstawy spełnienia świadczenia (por: Wyrok SA w Łodzi z 27.02.2015 r., I ACa 1336/14). W trybie tego rodzaju powództwa nie można oczekiwać zbadania słuszności orzeczenia, które stało się podstawą tytułu wykonawczego, np. nakazu zapłaty, a zarzuty nie mogą sprowadzać się do polemiki z zapadłym wcześniej w innej sprawie niekorzystnym rozstrzygnięciem.