Od wielu lat ZUS konsekwentnie odmawia prawa do rekompensaty, wcześniejszej emerytury jak również przeliczenia emerytury z uwzględnieniem prawa do rekompensaty z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze.
Na podstawie art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 19.12.2008r. o emeryturach pomostowych rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS wynoszący, co najmniej 15 lat. Z kolei zgodnie z treścią art. 32 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia, oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia (art. 32 ust. 2 ustawy). Natomiast rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki na podstawie, których przysługuje prawo do emerytury w warunkach szczególnych ustala się na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze.
W myśl art. 23 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych rekompensata przyznawana jest w formie dodatku do kapitału początkowego, o którym mowa w przepisach art. 173 i art. 174 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a stosownie do art. 2 pkt 5 i art. 21 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych (tj. Dz. U. z 2022 r. poz. 1340) rekompensata stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej.
Sporną kwestię w przypadku osób ubiegających się o te świadczenia stanowią okresy wykonywania przez wnioskodawcę pracy w warunkach szczególnych, gdyż organ rentowy najczęściej uznaje, że wnioskodawca nie udowodnił 15 lat pracy w szczególnych warunkach. ZUS wskazuje na złą nazwę stanowiska, brak świadectwa pracy wykonywanej w warunkach szczególnych lub wydanie świadectwa, które nie spełnia wymagań formalnych – przykładowo pracodawca nie wskazał, że praca wykonywana przez wnioskodawcę w danych okresach, była pracą wykonywaną w szczególnych warunkach.
Na szczęście sądy ubezpieczeń społecznych nie podchodzą do kwestii pracy w szczególnych warunkach lub prac szczególnie uciążliwych bardzo racjonalnie i skupiają się na tym, czy ubezpieczony faktycznie wykonywał pracę o określonym charakterze.
Wszak postępowanie sądowe w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie podlega ograniczeniom dowodowym. Zatem każdy fakt, w szczególności charakter wykonywanej pracy, może być dowodzony wszelkimi środkami (por. wyroki SN z dnia 4.08.2009r., I UK 77/09; z dnia 8.04.1999r., II UKN 69/98) takimi jak zeznania świadków, dokumentacja pracownicza, akta ZUS. Sąd przychylają się do argumentacji, zgodnie z którą zastosowana przez pracodawcę terminologia określająca w świadectwie pracy rodzaj, charakter wykonywanej przez wnioskodawcę pracy, czy stanowisko pracy, nie jest dla Sądu w żaden sposób wiążąca. To postępowanie dowodowe ma na celu wykazanie faktu, czy praca była wykonywana w warunkach szczególnych lub szczególnym charakterze. Dokumentacja pracownicza, w tym świadectwa pracy, jako dokumenty prywatne, nie stanowią źródła prawa w rozumieniu art. 87 Konstytucji RP. O zakwalifikowaniu pracy jako wykonywanej w szczególnych warunkach decyduje zatem faktyczny zakres wykonywanych obowiązków, a nie wyłącznie formalna nazwa stanowiska.
W konsekwencji w wyniku przeprowadzonego postępowania dowodowego, sąd może ustalić, że w okresie spornym wnioskodawca stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pracował w warunkach szczególnych w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Oczywiście trzeba pamiętać, że zgodnie z art. 6 Kodeksu Cywilnego ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. A zatem odwołując się od niekorzystnej decyzji ZUS, aby sprostać ciężarowi dowodu należy zaoferować sądowi takie dowody, które pozwolą wyeliminować ewentualne wątpliwości Sądu co do tego, że wnioskodawca udowodnił wykonywanie w spornym okresie pracy w warunkach szczególnych, a w konsekwencji sporny okres podlega zaliczeniu i łącznie z okresem uznanym przez ZUS stanowi, że wnioskodawca wykazał, iż spełnia warunki do otrzymania rekompensaty do emerytury pomostowej w tym, co najmniej 15 letniego stażu pracy w warunkach szczególnych.
W swojej praktyce obserwuję, że ZUS bardzo często kwestionuje okresy, w których ubezpieczony sprawował funkcję inspektora nadzoru BHP lub brygadzisty i nie zalicza tych okresów do stażu pracy w warunkach szczególnych, uznając, że takie funkcje wykluczają wykonywanie pracy w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Jakkolwiek kwestia kwalifikacji stanowisk pracy związanych z nadzorem i kontrolą bhp jest zagadnieniem złożonym, to prezentowa a przez sądy linia orzecznicza potwierdza, że okoliczność sprawowania kontroli maszyn i pracowników pod względem bezpieczeństwa pracy nie może mieć przesądzającego znaczenia o pracy w szczególnych warunkach, gdyż istotne znaczenie ma sprawowanie kontroli bezpośrednio na stanowiskach pracy, a nie cel tej kontroli. Przyjęto, bowiem, że chodzi o czynności polegające na bezpośrednim kontrolowaniu procesu pracy na stanowiskach pracy wykonywanej w szczególnych warunkach i nie ma istotnego znaczenia, czy nadzór dotyczy, jakości produkcji, czy bezpieczeństwa. Na tak sformułowanym poglądzie oparł się Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 16.12.2020 r. sygn. akt III A Ua 932/18, wskazując, że sama charakterystyka, zakres obowiązków, który wynika z zadań przydzielonych na stanowisku specjalisty inspektora bhp nie przesądza, o tym, czy pracę tą należy zakwalifikować, jako pracę wykonywaną w warunkach szczególnych lub szczególnym charakterze lub przeciwnie. Czynności ogólnie pojętego nadzoru lub kontroli w procesie produkcji wykonywanej w tych wydziałach i oddziałach, w których zatrudnieni są pracownicy wykonujący pracę w warunkach szczególnych w rozumieniu rozporządzenia z 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, objęte poz. 24 działu XIV Wykazu A, to wyłącznie te czynności, które wykonywane są w warunkach bezpośrednio narażających na szkodliwe dla zdrowia czynniki, a więc polegające na bezpośrednim nadzorze i bezpośredniej kontroli procesu pracy na stanowiskach pracy wykonywanej w szczególnych warunkach, co może dotyczyć specjalisty bhp. Nie tyle istotne jest ustalenie, co mieści się w pojęciu dozoru inżynieryjno-technicznego, lecz to, czy czynności związane ze stanowiskiem specjalisty do spraw bhp, czy inspektora do sprawa bhp, polegające na dozorowaniu procesu pracy bezpośrednio przy produkcji z punktu widzenia przestrzegania zasad bhp, były wykonywane stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Sąd Najwyższy także wielokrotnie zajmował się tą problematyką i w swoich orzeczeniach podkreślał, że czynności ogólnie pojętego nadzoru lub kontroli w procesie produkcji wykonywanej w tych wydziałach i oddziałach, w których zatrudnieni są pracownicy wykonujący pracę w warunkach szczególnych w rozumieniu rozporządzenia z 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, objęte poz. 24 działu XIV Wykazu A, to wyłącznie te czynności, które wykonywane są w warunkach bezpośrednio narażających na szkodliwe dla zdrowia czynniki, a więc polegające na bezpośrednim nadzorze i bezpośredniej kontroli procesu pracy na stanowiskach pracy wykonywanej w szczególnych warunkach.
Dlatego kiedy ZUS odmówił przyznania rekompensaty lub prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, warto przeanalizować swoją sytuacje i zastanowić się, czy jesteśmy w stanie zaoferować sądowi dowody potwierdzające wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.