Składniki majątku wspólnego małżonków
Punktem wyjścia dla ustalenia składników majątku wspólnego małżonków jest zasada wyrażona w art. 31 § 1 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, zgodnie z którą wszystko, co zostało nabyte w czasie trwania wspólności (ustawowej) przez jednego lub oboje małżonków, co do zasady wchodzi do majątku wspólnego, z wyjątkami enumeratywnie wskazanymi w art. 33 KRO. Pojęcie „przedmiotu majątkowego" rozumie się szeroko: obejmuje prawa rzeczowe i obligacyjne (np. wierzytelności), posiadanie oraz tzw. ekspektatywy (np. ekspektatywa odrębnej własności lokalu w spółdzielni). Należy mieć na uwadze, że katalog z art. 31 § 2 ma charakter przykładowy , albowiem do składników majątku wspólnego małżonków zaliczane są także m.in. pobrane wynagrodzenia, dochody z działalności zarobkowej i z majątku, środki w OFE i na subkoncie ZUS, środki OIPE).
Kluczowym kryterium jest czas definitywnego nabycia (a nie np. sam tytuł uprawniający w przyszłości): np. nieruchomość nabyta przez zasiedzenie wchodzi do majątku wspólnego, jeżeli upływ terminu zasiedzenia przypada w czasie trwania wspólności – nawet gdy posiadanie rozpoczęło się wcześniej. Podobnie roszczenie z art. 231 KC (zabudowa cudzej działki) – jeżeli „uaktywnia się" w okresie trwania wspólności, stanowi składnik majątku wspólnego; późniejsza realizacja może wymagać rozliczeń nakładów między masami majątkowymi; orzecznictwo Sądu Najwyższego wielokrotnie potwierdza ujęcie roszczeń/ekspektatyw jako składników wspólności.
Nie istnieje domniemanie prawne, zgodnie z którym wszystko nabyte w małżeństwie automatycznie jest wspólne – ale dopuszcza się domniemania faktyczne przy ustaleniach dowodowych; wpis w księdze wieczystej na jednego małżonka nie przesądza o przynależności do majątku osobistego i może zostać skorygowany powództwem z art. 10 u.k.w.h. o ustalenie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Dochody z majątku osobistego co do zasady stają się majątkiem wspólnym (dochód netto), ale przyrost samej wartości składnika osobistego (aprecjacja) nie jest dochodem i nie wchodzi do majątku wspólnego – wyjątkiem są przychody/płody/odsetki/dywidendy.
Surogacja (art. 33 pkt 10 KRO) wyłącza z majątku wspólnego to, co zostało nabyte „w zamian" za składniki majątku osobistego (w sensie funkcjonalnym/ekonomicznym). W praktyce spory dotyczą np. przekształceń praw spółdzielczych (lokatorskie -> własnościowe -> odrębna własność) czy inwestowania środków osobistych w przedsiębiorstwo lub waluty/akcje – co w sprawie o podział majątku wspólnego małżonków wymaga starannej identyfikacji źródła i strumieni ekonomicznych.
Gdy chodzi o prawa „mieszkalne" i quasi-mieszkaniowe, należy pamiętać, że wspólność przymusowa i łączna prawa najmu lokalu (art. 6801 KC) powstaje, jeśli umowę najmu zawarto w czasie trwania małżeństwa i lokal służy zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych rodziny – i trwa mimo późniejszego ustania wspólności majątkowej (powstaje szczególny reżim), z odrębnymi konsekwencjami wpisów i eksmisji.
W praktyce istotne są zagadnienia wierzytelności bankowych i wkładów : rachunek bankowy otwarty przez jednego małżonka nie oznacza, że zgromadzone na nim środki należą do jego majątku osobistego – decyduje źródło środków i czas ich uzyskania, a sąd może zwolnić bank z tajemnicy bankowej w sprawie o podział majątku i uzyskać informację o historii rachunku.
Przy zawieraniu istotnych transakcji należy pamiętać, aby zawsze precyzyjnie dokumentować źródło środków (wspólne/osobiste) i moment nabycia; przy „mieszaniu" strumieni środków warto prowadzić ewidencję nakładów, dla ułatwienia późniejszych rozliczeń.
W przypadku sporów o przynależność danego składnika majątku do majątku wspólnego lub odrębnego, możliwe jest wytoczenie powództwa o ustalenie lub o uzgodnienie treści Księgi Wieczystej.