Udziały w majątku wspólnym i zasady ich ustalania
Kwestia ustalania udziałów małżonków w majątku wspólnym po ustaniu wspólności ustawowej należy do kluczowych zagadnień prawa rodzinnego i opiekuńczego. Zagadnienie to nabiera szczególnego znaczenia w praktyce orzeczniczej, gdyż dotyczy nie tylko wartości materialnych, ale także oceny wkładu każdego z małżonków w funkcjonowanie rodziny.
Zasada równych udziałów a możliwość odstępstwa
Podstawową regułę wyraża art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO), zgodnie z którym po ustaniu wspólności ustawowej udziały obojga małżonków w majątku wspólnym są równe. Wspólność ustawowa ustaje m.in. w przypadku rozwodu, unieważnienia małżeństwa, śmierci jednego z małżonków albo ustanowienia rozdzielności majątkowej w trakcie małżeństwa.
Od tej zasady przewidziano wyjątek. Art. 43 § 2 KRO stanowi, że na żądanie jednego z małżonków sąd może ustalić udziały w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w jakim każdy z nich przyczynił się do jego powstania. Odstępstwo takie jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy zachodzą ważne powody, oraz występuje nierówny stopień przyczynienia się do powstania majątku.
Pojęcie „przyczynienia się"
Pojęcie przyczynienia należy interpretować szeroko. Obejmuje ono nie tylko zarobki czy dochody z działalności gospodarczej, ale także osobisty wkład w prowadzenie gospodarstwa domowego oraz wychowanie dzieci. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano, że praca w domu i opieka nad dziećmi mają równą wartość prawną jak dochód finansowy, a zatem mogą być traktowane jako wkład w powstanie majątku wspólnego¹.
Aby możliwe było odejście od zasady równości, musi wystąpić istotna i trwała dysproporcja w nakładach ponoszonych przez małżonków, oceniana na tle całokształtu ich starań o rodzinę².
Pojęcie „ważnych powodów"
„Ważne powody" mają charakter etyczny i funkcjonalny. Ich ocena dokonywana jest przez pryzmat zasad współżycia społecznego. Chodzi tutaj o sytuacje, w których przyznanie jednemu z małżonków równego udziału w majątku wspólnym byłoby sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości³.
Do katalogu takich przyczyn orzecznictwo zalicza m.in. uporczywe i zawinione nieprzyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny stosownie do sił i możliwości, rażącą niegospodarność, podejmowanie ryzykownych, nieujawnianych przedsięwzięć gospodarczych, które skutkowały egzekucją z majątku, popełnianie przestępstw majątkowych powodujących izolację sprawcy i obciążenia finansowe dla rodziny.
Nie stanowią natomiast „ważnych powodów" obiektywne okoliczności, takie jak choroba czy naturalne różnice w zarobkach.
Skutek orzeczenia o nierównych udziałach
Ustalenie nierównych udziałów ma charakter konstytutywny, tzn. tworzy nowy stan prawny. W orzecznictwie istnieją dwa podejścia do momentu, od którego skutek ten obowiązuje : ex nunc – od chwili orzeczenia sądu, ex tunc – z mocą wsteczną, od daty ustania wspólności ustawowej.
Przeważa jednak stanowisko, że właściwy jest skutek ex tunc, ponieważ regulacja ta ma charakter kompensacyjny – jej celem jest wyrównanie dysproporcji powstałych w czasie trwania wspólności⁵.
Orzeczenie o nierównych udziałach dotyczy całości majątku wspólnego. Niedopuszczalne jest różnicowanie udziałów tylko w odniesieniu do jednego składnika majątkowego⁶. W szczególnie drastycznych sytuacjach sąd może nawet pozbawić jednego z małżonków prawa do udziału w całości.
Postępowanie co do zasady toczy się w ramach sprawy o podział majątku wspólnego (art. 567 i n. k.p.c.), ale możliwe jest również prowadzenie odrębnego procesu o ustalenie udziałów. Przepisy nie przewidują terminu zawitego do zgłoszenia takiego żądania, jednak nie można go skutecznie zgłosić po prawomocnym dokonaniu podziału majątku.
Problemy praktyczne
Darowizny i spadki
Darowizny lub spadki przekazane do majątku wspólnego są co do zasady traktowane jako przyczynienie się obdarowanego małżonka. Należy jednak badać wolę darczyńcy, gdyż może ona wskazywać na intencję obdarowania wyłącznie jednej osoby. Takie sytuacje rozlicza się zgodnie z art. 45 KRO, dotyczącym nakładów między majątkiem wspólnym a osobistym.
Dochody z działalności gospodarczej a praca w domu
Przy ocenie wkładu małżonka, który prowadzi gospodarstwo domowe, nie stosuje się mechanicznego przeliczenia jego pracy według stawek rynkowych. Wkład taki bywa często bardziej wartościowy niż usługi płatne, ponieważ umożliwia drugiemu małżonkowi pełne zaangażowanie w działalność zarobkową. Oceniając ten aspekt, sąd uwzględnia realia życia rodzinnego, poziom konsumpcji i wspólne decyzje małżonków.
Reasumując, punktem wyjścia jest zasada równych udziałów. Odstępstwo wymaga jednoczesnego wykazania: trwałej i istotnej dysproporcji w przyczynianiu się do powstania majątku, istnienia ważnych powodów o charakterze etyczno-funkcjonalnym. Skutek orzeczenia dotyczy całego majątku wspólnego i – zgodnie z dominującą linią orzeczniczą – obowiązuje wstecznie, od chwili ustania wspólności ustawowej. W sporach obejmujących zarówno ustalenie udziałów, jak i rozliczenia nakładów – wyraźnie rozdzielać te płaszczyzny, najpierw ustalając udziały (art. 43 KRO), a następnie rozliczając nakłady (art. 45 KRO).