Orzeczenie określające wysokość świadczeń alimentacyjnych rodziców wobec dziecka nie ma charakteru trwałego i może, w razie zmiany okoliczności dotyczących obu przesłanek oznaczania jego wysokości, podlegać korekcie.
Co do zasady zatem w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Zmiana stosunków jest rozumiana jako na tyle istotne zmniejszenie lub ustanie możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego do alimentacji lub na tyle istotne zwiększenie się usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego, wskutek którego dotychczasowy zakres obowiązku alimentacyjnego wymaga zweryfikowania w kierunku stosownego zmniejszenia albo zwiększenia wysokości alimentów. Zmianę stosunków powoduje także nastąpienie zdarzenia, na skutek którego obowiązek alimentacyjny wygasa. Przykładowo zdarzeniami takimi będą zaprzeczenie ojcostwa, unieważnienie uznania dziecka, uzyskanie przez uprawnionego zdolności do samodzielnego utrzymywania się.
Rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, jednak potrzeby dziecka zmieniają się w czasie i na ogół wraz z dorastaniem ulegają one zwiększeniu, chociażby w związku z rozpoczęciem nauki, koniecznością pobierania dodatkowych lekcji, rozwojem zainteresowań. Takie okoliczności najczęściej stanowią "zmianę stosunków", uzasadniającą zmianę orzeczenia lub umowy dotyczącej alimentacji dla dziecka. Jakkolwiek sam upływ czasu nie może być podstawą zmiany wysokości obowiązku alimentacyjnego, to o ile w tym okresie nastąpił spadek siły nabywczej pieniądza, to okoliczność taka musi mieć wpływ na zakres obowiązku alimentacyjnego.
Z kolei osiągnięcie przez dziecko pełnoletności nie musi wpływać na zakres już ustalonych świadczeń alimentacyjnych ani też nie powoduje automatycznie ustania obowiązku alimentacyjnego rodziców. Podobnie sam fakt urodzenia się kolejnego dziecka nie pociąga za sobą automatycznie ustania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do pozostałych dzieci. Może on ewentualnie wpłynąć na rozmiar istniejącego obowiązku (wysokość rat alimentacyjnych)" ( wyrok Sądu Najwyższego z 14.5.2002 r., V CKN 1032/00).
Inne sytuacje, w których dochodzi do zmiany stosunków pozwalającej skorygować wysokość dotychczasowego świadczenia alimentacyjnego lub stwierdzić ustanie obowiązku alimentacyjnego, to m.in. istotne zwiększenie lub zmniejszenie możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego do alimentacji, wyjście przez uprawnionego ze stanu niedostatku, ustanie możliwości zarobkowych zobowiązanego, uzyskanie przez dziecko możliwości do samodzielnego zaspokajania swoich potrzeb, brak starań pełnoletniego dziecka w uzyskaniu samodzielności w przypadku alimentów świadczonych przez rodziców na rzecz tego dziecka, powstania nadmiernego uszczerbku dla rodziców świadczących alimenty na rzecz pełnoletniego, sprzeczność trwania dalszej alimentacji z zasadami współżycia społecznego.
Obowiązek alimentacyjny ulega zmianie lub wygasa z dniem uprawomocnienia się wyroku w tej sprawie. Możliwe jest jednak ograniczenie czasu trwania świadczeń alimentacyjnych albo zmiana ich wysokości także za okres poprzedzający wytoczenie powództwa, jeżeli wystąpiły wtedy okoliczności usprawiedliwiające takie żądanie. Z kolei możliwość zmiany wysokości świadczeń alimentacyjnych przez ich podwyższenie za okres poprzedzający wytoczenie powództwa jest ograniczona - istnieje tylko wtedy, gdy po stronie uprawnionego do alimentów pozostały z tego okresu niezaspokojone potrzeby lub zobowiązania zaciągnięte na zaspokojenie tych potrzeb.
Wytaczając powództwo na podstawie art. 138 KRO powód powinien wskazać, czy żąda uchylenia obowiązku alimentacyjnego, innymi słowy ustania obowiązku uiszczania świadczeń alimentacyjnych, czy domaga się zmiany wysokości wcześniej ustalonych świadczeń.
W orzecznictwie sądów wątpliwości budzi to, czy możliwe jest obniżenie wysokości świadczenia alimentacyjnego, w sytuacji gdy powód zażądał w pozwie uchylenia obowiązku alimentacyjnego lub też ustalenia jego wygaśnięcia. W tej kwestii sądy wyrażają dwa rozbieżne stanowiska.
Zgodnie pierwszym z nich, sądy uznają, że w sytuacji kiedy powód żąda więcej, czyli uchylenia obowiązku alimentacyjnego, to w przypadku kiedy po przeprowadzeniu postępowania dowodowego takie żądanie okaże się niezasadne, sąd może uwzględnić jego żądanie w ograniczonym zakresie i obniżyć obowiązek alimentacyjny, ponieważ w żądaniu uchylenia obowiązku alimentacyjnego zawiera się również żądanie jego obniżenia.
Drugi z poglądów jest bardzo rygorystyczny i wskazuje na brak podstaw do obniżenia obowiązku alimentacyjnego w przypadku gdy powód zgłasza żądanie jego uchylenia lub ustalenia wygaśnięcia, ponieważ sąd rozpoznający sprawę nie może zasądzić czego innego niż żądał powód. Tym samym brak jest możliwości obniżenia wysokości świadczenia alimentacyjnego, w sytuacji gdy powód zażądał wyłącznie jego uchylenia.
Mając na uwadze występujące w praktyce zagadnienia dotyczące obowiązków alimentacyjnych, warto zwrócić uwagę na następujące wyroki sądów :
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 listopada 2022 r., I OSK 1851/20
Fakt wypłaty świadczeń z funduszu alimentacyjnego na rzecz osoby małoletniej nie zwalnia zobowiązanego z obowiązku alimentacji własnego dziecka. Każde natomiast umorzenie zadłużenia alimentacyjnego powoduje przerzucenie na wszystkich członków społeczeństwa kosztów utrzymania dzieci dłużników alimentacyjnych.
Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 października 2022 r., II CSKP 552/22
Skonkretyzowanie obowiązku alimentacyjnego w umowie (niezależnie od tego, w jakiej formie zostanie zawarta) nie oddziałuje na sytuację prawną innych wierzycieli osoby zobowiązanej do świadczenia alimentów i na efektywną możliwość zaspokojenia ich wierzytelności z majątku dłużnika zobowiązanego także do świadczeń alimentacyjnych. Umowa konkretyzująca obowiązek alimentacyjny, tak samo jak każda inna „zwykła” umowa, nie jest zabezpieczona możliwością bezpośredniego odwołania się do przymusu państwowego w celu jej wykonania. Dłużnik alimentacyjny, który zawarł taką umowę może zatem przeznaczyć na zaspokajanie swoich zobowiązań alimentacyjnych to, co w jego majątku pozostanie po zaspokojeniu innych wierzycieli.
Inaczej rzecz się ma, gdy dłużnik wykreuje tytuł egzekucyjny, który po zaopatrzeniu go klauzulą wykonalności, z uwagi na pierwszeństwo zaspokojenia przyznane przez ustawodawcę należnościom alimentacyjnym (art. 1025 § 1 pkt 2 KPC) wyprzedzi innych wierzycieli w kolejce do zaspokojenia z kwot uzyskanych w egzekucji przeciwko dłużnikowi. W takim przypadku nie samo jednak istnienie zobowiązania alimentacyjnego (wielu dłużników zaspokaja te zobowiązania niezależnie od toczących się przeciwko nim postępowań egzekucyjnych i w takim zakresie, na jaki pozwala ich kondycja majątkowa oceniana z uwzględnieniem toczących się przeciwko nim egzekucji), lecz skonkretyzowanie jego wysokości i stworzenie warunków ku temu, żeby było uwzględniane w postępowaniach egzekucyjnych prowadzonych przez innych wierzycieli, stanowi czynność uniemożliwiającą zaspokojenie tych innych wierzycieli, a zatem czynność fraudacyjną.