Wiele osób słyszało o ubezwłasnowolnieniu stosowanym wobec osób starszych, które ze względu na wiek lub choroby takie jak demencja, Alzheimer, tracą zdolność bycia samodzielnym i nie są w stanie świadomie i odpowiedzialnie podejmować decyzji w bieżących sprawach życia codziennego. Zdarza się także, że podejmują nierozsądne decyzje finansowe zaciągając kredyt lub pożyczki, dokonują zakupów przez telefon po otrzymaniu intratnej oferty od telemarketera, często padają ofiarą oszustw „na wnuczka” wypłacając z banku oszczędności. Prowadząc sprawy rodzinne jako adwokat, często obserwuję, że nierzadko także u osób młodych ujawniają się problemy natury psychicznej, takie jak nerwice, schizofrenia, choroba dwubiegunowa, które uniemożliwiają im samodzielne funkcjonowanie.
Na gruncie prawa polskiego wyróżniamy ubezwłasnowolnienie całkowite oraz ubezwłasnowolnienie częściowe.
W sprawach o ubezwłasnowolnienie tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, ewentualnie sąd miejsca jej pobytu.
Wniosek do Sądu o ubezwłasnowolnienie może zgłosić m.in. krewny w linii prostej osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a zatem zarówno dzieci w stosunku do rodziców jak również rodzice wobec dzieci. Co istotne, jakkolwiek adwokat może zaproponować o jaki rodzaj ubezwłasnowolnienia wnosi w imieniu klienta, jednak to sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym według własnego uznania w oparciu przede wszystkim o opinię biegłego psychiatry. Ostatecznie w postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy jest ono całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Oczywiście sąd może w każdej chwili orzec o uchyleniu ubezwłasnowolnienia jeżeli ustaną przyczyny, dla których je orzeczono lub zmienić jego rodzaj.
Ponieważ osoba ubezwłasnowolniona pozostaje ograniczona w możliwości podejmowania decyzji, dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora, natomiast dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna prawnego.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Zgodnie z art. 16 § 1 kc osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 16 § 2 kc).
Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 kc). Oznacza to, że ważność tych czynności np. zawarcie umowy (z pewnymi wyjątkami zastrzeżonymi w ustawie) zależeć będzie od potwierdzenia tego faktu przez przedstawiciela ustawowego takiej osoby. Jednak w przypadku czynności prawnych jednostronnych ( np. udzielenie pełnomocnictwa, wypowiedzenie umowy czy sporządzenie testamentu) są one nieważne od samego początku (art. 19 kc).
Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać jedynie umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego – np. kupić gazetę, jedzenie (art. 20 kc). Może również rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi. Natomiast jeśli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje w zasadzie pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może starać się o zgodę sądu na zawarcie małżeństwa (art. 561 kpc). Ponadto ubezwłasnowolniony nie może sporządzić lub odwołać testamentu (art. 944 § 1 kc).
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Zgodnie z art. 13 § 1 kc osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 kc).
Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego
Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie w ogóle nie mają zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc). Oznacza to, że wszystkie czynności, zarówno umowy, jak i jednostronne oświadczenia woli podpisane czy sporządzone przez taką osobę będą nieważne, chyba że dotyczą drobnych bieżących umów dnia codziennego, np. zakup pożywienia, a jednocześnie nie pociągają za sobą rażącego pokrzywdzenia tej osoby. Ponadto osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć małżeństwa (art. 11 § 1 KRO) ani sporządzić lub odwołać testamentu (art. 944 § 1 kc).
Jak wygląda postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie?
Po złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie ze wskazaniem o który rodzaj ubezwłasnowolnienia chodzi, Sąd powiadomi wszystkich uczestników postępowania, że wpłynął wniosek o ubezwłasnowolnienie danej osoby.
Następnie następuje wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, które powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa . Biegli przygotowują dla sądu opinię na okoliczność oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Przedstawiają także umotywowaną ocenę zdolności tej osoby do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.
Wysłuchanie służy temu, aby sąd dowiedział się jakie problemy ma osoba, którą ktoś chce ubezwłasnowolnić. Podczas osobistego kontaktu z tą osobą sąd musi sprawdzić, porozmawiać z nią na wszystkie okoliczności i tematy, które zostały opisane we wniosku o ubezwłasnowolnienie.
Jeśli postępowanie o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, to sąd może na czas postępowania ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, który ma chronić tę osobę lub jej majątek. Zanim sąd zdecyduje o powołaniu doradcy tymczasowego, musi wysłuchać osobę, której dotyczy wniosek. Adwokat zwraca uwagę, że w przypadku kiedy sąd ustanowi doradcę tymczasowego, to osoba dla której został on ustanowiony traci pełną zdolność do czynności prawnych i ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie sąd musi ustalić stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw, które prowadzi ta osoba oraz sposób, w jaki ta osoba zaspokaja swoje potrzeby życiowe. Ponieważ podstawą ubezwłasnowolnienia jest stan psychiczny lub umysłowy danej osoby, a sąd nie dysponuje taką wiedzą, sąd zażąda, by wnioskodawca w wyznaczonym terminie przedstawił świadectwo lekarskie wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek lub opinię psychologa o stopniu niepełnosprawności intelektualnej tej osoby. Oczywiście takie zaświadczenia można złożyć od razu wraz z wnioskiem, co usprawnia postępowanie.
Po przeprowadzeniu rozprawy sąd wydaje postanowienie w którym orzeka określony rodzaj ubezwłasnowolnienia i przesyła do sądu rejonowego opiekuńczego jego odpis. Jeżeli jest to ubezwłasnowolnienie całkowite, to w sądzie rozpoczyna się postępowanie o ustanowienie opieki prawnej i opiekuna prawnego, a jeżeli ubezwłasnowolnienie częściowe to kurateli i kuratora.
Opiekun a kurator
Do obowiązków opiekuna i kuratora osoby ubezwłasnowolnionej należą: piecza, zarządzanie oraz reprezentowanie.
Jak wyżej zostało wskazane, dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd ustanawia opiekuna prawnego, który ma być jej przedstawicielem ustawowym. Opiekunem prawnym może być np. dziecko lub jedno z rodziców. Opiekun prawny dla osoby ubezwłasnowolnionej ma przede wszystkim obowiązek sprawowania pieczy nad nią, zarządzania jej majątkiem, reprezentowania tej osoby wobec osób trzecich. Istnieją jednak takie elementy sprawowania pieczy, które podlegają nadzorowi sądu opiekuńczego, są to:
- sprawy związane z finansami osoby ubezwłasnowolnionej (np. zawieranie umów długoterminowych, zaciąganie i udzielanie pożyczek);
- sprawy związane ze zdrowiem ubezwłasnowolnionego (np. zgoda na wykonanie poważnych zabiegów lekarskich);
- sprawy związane z miejscem pobytu osoby ubezwłasnowolnionej (umiejscowienie jej w domu opieki lub innej placówce).
Po wpłynięciu do sądu postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, sąd rodzinny zleci kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w miejscu zamieszkania osoby ubezwłasnowolnionej. Chodzi o ustalenie, kto będzie najlepszym opiekunem dla ubezwłasnowolnionego, kto naprawdę będzie dbał o jego interes prawny, kto prawidłowo wywiąże się z tego obowiązku. Jeżeli rodzice, lub jedno z nich wyraża zgodę na zostanie opiekunem prawnym, to sąd wyznacza rozprawę, na którą wzywa kandydata na opiekuna prawnego. Sąd przesłuchuje kandydata i ustala, gdzie mieszka osoba ubezwłasnowolniona, jaki jest jej stan zdrowia, jak funkcjonuje, czy samodzielnie czy nie, ewentualnie czy są zamiary umieszczenia tej osoby w domu pomocy społecznej w przyszłości. Sąd zbiera też ogólne informacje, by dowiedzieć się jaki jest poziom życia tych osób, ich źródła utrzymania.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd wyznacza kuratora, którym może zostać osoba, która spełnia takie same kryteria jak opiekun prawny. Musi to być osoba, która daje gwarancję, że będzie dobrze wykonywać swoje obowiązki. Najlepiej, by był to ktoś z rodziny osoby ubezwłasnowolnionej. Postępowanie o ustanowieniu kuratora dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej toczy się tak samo jak o ustanowienie opiekuna prawnego.
Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi, i tylko w zakresie, do jakiego sąd go zobowiąże. Jeśli kurator nie został powołany do reprezentacji osoby ubezwłasnowolnionej, to może jedynie pomagać, doradzać w prowadzeniu spraw osobie ubezwłasnowolnionej oraz udzielać zgody lub potwierdzać jej czynności prawne. We wszelkich ważniejszych sprawach dotyczących majątku osoby częściowo ubezwłasnowolnionej kurator musi wystąpić o zgodę sądu opiekuńczego.
Ubezwłasnowolnienie osoby z autyzmem
W kodeksie cywilnym nie wymieniono autyzmu jako przyczyny nieważności oświadczenia woli lub podstawy do ubezwłasnowolnienia, należy jednak przyjąć, że autyzm mieści się w szerokiej kategorii zaburzeń czynności psychicznych. Adwokat rodzinny zwraca uwagę, że jakakolwiek choroba psychiczna nie może być sama w sobie podstawą do ubezwłasnowolnienia. Musi ona wiązać się z niemożnością kierowania przez daną osobę swoim postępowaniem.
Koszty ubezwłasnowolnienia
Opłata sądowa od wniosku wynosi 100 zł. Wnioskodawca jest także zobowiązany uiścić zaliczkę na koszty opinii biegłego na wezwanie sądu ok 600 – 800 zł.