Międzynarodowe sprawy rodzinne
W sytuacji, kiedy jedno z rodziców postanawia zmienić kraj zamieszkania i, bez zgody drugiego rodzica, zabrać ze sobą dziecko, rodzi się problem związany z ustaleniem, przed sądami którego państwa powinny toczyć się sprawy dotyczące dziecka. Innymi słowy, który kraj ma jurysdykcję.
Obowiązującym aktem prawnym w zakresie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach rodzinnych, w tym dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz uprowadzenia dziecka za granicę, jest Rozporządzenie (UE) z dnia 25 czerwca 2019 r., które ma na celu zapewnienie skuteczniejszej ochrony dzieci i rodziców w transgranicznych sporach rodzinnych, w tym w kwestiach dotyczących pieczy nad dzieckiem, kontaktów z dzieckiem i uprowadzenia dziecka. Trzeba zaznaczyć, że rozporządzenie to ma zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich UE z wyjątkiem Danii. Nie ma zatem zastosowania z przypadku spraw dotyczących Wielkiej Brytanii. W tym wypadku jurysdykcja sądu zagranicznego w sprawach dotyczących dziecka musi być oceniana zgodnie z międzynarodowymi standardami prawnymi, a w szczególności z:
- Konwencją haską z dnia 19 października 1996 r. o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu oraz współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej i środków ochrony dzieci (dalej: „Konwencja haska z 1996 r.”),
- Rozporządzeniem Bruksela II bis (w odniesieniu do sytuacji sprzed Brexitu) oraz aktualnie Brytyjskim Private International Law (Implementation of Agreements) Act 2020, implementującym Konwencję haską 1996 jako główny instrument,
- ustawodawstwem krajowym Wielkiej Brytanii, tj. m.in. Family Law Act 1986 oraz Children Act 1989.
Zgodnie z powyższym reżimem, kluczowym i wyłącznym kryterium ustalenia jurysdykcji jest miejsce zwykłego pobytu dziecka (habitual residence) w chwili wszczęcia postępowania (art. 5 i 8 Konwencji haskiej z 1996 r.). Brak zwykłego pobytu na terytorium danego państwa eliminuje możliwość uznania sądu tego państwa za właściwy.
miejsce zwykłego pobytu dziecka - habitual residence jako warunek jurysdykcji
Konwencja haska z 1996 r. przyznaje jurysdykcję w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej wyłącznie sądowi państwa, w którym dziecko ma miejsce zwykłego pobytu (art. 5 ust. 1). Jurysdykcja ta powstaje automatycznie z chwilą przeniesienia habitual residence, bez konieczności formalnego stwierdzenia. Dodatkowo art. 5 ust. 2 wyklucza możliwość „podwójnej jurysdykcji” – wyłącznie sąd miejsca pobytu ma kompetencje materialne, a art. 7 Konwencji przewiduje możliwość utrzymania jurysdykcji przez sąd państwa wcześniejszego pobytu tylko w sytuacji bezprawnego uprowadzenia – co w niniejszej sprawie nie występuje, albowiem nie naruszono żadnych praw opiekuńczych drugiego rodzica.
Ponadto, zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądów angielskich „Habitual residence is determined based on the integration of the child in a social and family environment. Physical presence and permanence of intention are decisive.” (Re A [2009] UKSC 60, Re B [2016] UKSC 4)
Brak habitual residence w Anglii na dzień wszczęcia postępowania, tj. w sytuacji kiedy w chwili złożenia pierwszego wniosku przez rodzica dziecko nie przebywało na terenie Wielkiej Brytanii, habitual residence dziecka znajdowało się w innym państwie, na przykład w Polsce, wyklucza jurysdykcję sądu angielskiego zgodnie z art. 5 ust. 1 Konwencji haskiej z 1996 r.
Jako szczególną należy zakwalifikować sytuację, w której w chwili wyjazdu dziecka z Wielkiej Brytanii ojciec nie posiadał parental responsibility ( np. nie był wpisany do aktu urodzenia, brak było orzeczenia sądu, brak porozumienia z matką), ani nie było wydanego żadnego orzeczenia sądu brytyjskiego o zakazie wyjazdu, zakazie zmiany miejsca zamieszkania ani jakiegokolwiek środka zabezpieczającego.
Zgodnie z art. 7 ust. 1 lit. a Konwencji haskiej 1996 r., warunkiem utrzymania jurysdykcji przez sąd państwa pierwotnego jest, aby usunięcie dziecka było „bezprawne” – tj. naruszało prawa opiekuńcze drugiego rodzica wykonywane w sposób rzeczywisty. W sytuacji kiedy ojciec takich praw nie miał – nie można mówić o bezprawnym usunięciu dziecka.
Stanowisko to znajduje potwierdzenie w orzecznictwie oraz literaturz, przykładowo :
„A person without parental responsibility cannot invoke Article 7 of the Hague Convention 1996 as a basis to retain jurisdiction.”
(Re D (A Child) [2019] EWHC 2305 (Fam))
„Władza jurysdykcyjna sądu opiekuńczego nie może być ograniczana orzeczeniem sądu zagranicznego, jeśli nie istnieje w dacie orzekania realna i aktualna więź dziecka z tym państwem.”
– prof. M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, 2023
Z kolei TSUE (C-499/15) podkreślił, że:
„Jurysdykcja sądu opiera się na miejscu zwykłego pobytu dziecka, a nie na arbitralnym wskazaniu przez stronę postępowania.”
Każdorazowo sądy danego państwa zobowiązane są badać, czy nie zaistniały przesłanki do przyjęcia jurysdykcji wyjątkowej przewidzianej w art. 11 Konwencji haskiej 1996, zgodnie z którym:
We wszystkich wypadkach nie cierpiących zwłoki, organy każdego z Umawiających się Państw, na którego terytorium znajduje się dziecko lub majątek do niego należący, są właściwe do podjęcia koniecznych środków ochrony - (jurysdykcja w sytuacji niezwłocznej konieczności ochrony dziecka) ,
oraz w art. art. 8 ww. Konwencji , zgodnie z którym :
- Wyjątkowo organ Umawiającego się Państwa, mający jurysdykcję z mocy artykułów 5 lub 6, jeśli uzna, że organ innego Umawiającego się Państwa będzie w stanie lepiej ocenić w konkretnym przypadku dobro dziecka, może:
- albo zwrócić się do tego organu bezpośrednio lub przy pomocy organu centralnego tego Państwa, o przejęcie jurysdykcji celem podjęcia środków ochrony, jakie uzna za konieczne,
- albo zawiesić postępowanie i prosić strony o złożenie takiego wniosku do organu tego drugiego Państwa.
- Umawiającymi się Państwami, do których organów można się zwracać zgodnie z warunkami określonymi w powyższym ustępie, są:
- a) państwo, którego dziecko jest obywatelem;
- b) państwo, w którym znajduje się majątek dziecka;
- c) państwo, do organu którego wniesiony został pozew o rozwód lub o separację rodziców dziecka lub o unieważnienie ich małżeństwa;
- d) państwo, z którym dziecko łączy ścisły związek.
- Zainteresowane organy mogą dokonać wymiany opinii.
- Organ, do którego skierowany jest wniosek zgodnie z warunkami określonymi w ustępie 1, może wyrazić zgodę na przejęcie jurysdykcji w miejsce organu mającego jurysdykcję z mocy artykułów 5 lub 6, jeżeli uzna, że służy to dobru dziecka.
(tzw. „forum conveniens”).
Skutkiem braku jurysdykcji materialnej sądu jest to, że wszystkie wydane przez taki sąd orzeczenia są dotknięte wadą nieważności (nieważność z mocy prawa – ang. nullity for want of jurisdiction),
Zgodnie z artykułem 9 Konwencji
- Jeżeli organy Umawiających się Państw określonych w artykule 8 ustęp 2 uznają, że są w stanie lepiej ocenić w konkretnym przypadku dobro dziecka, mogą:
- albo wystąpić do właściwego organu w Umawiającym się Państwie zwykłego pobytu dziecka, bezpośrednio lub przy pomocy organu centralnego tego Państwa, o pozwolenie na przejęcie jurysdykcji celem podjęcia środków ochrony, jakie uważają za konieczne,
- albo prosić strony o przedłożenie takiego wniosku organom Państwa zwykłego pobytu dziecka.
- Zainteresowane organy mogą dokonać wymiany opinii.
- Organ wnioskujący może przejąć jurysdykcję w miejsce organu Umawiającego się Państwa zwykłego pobytu dziecka tylko wówczas, jeżeli ten organ uwzględni jego wniosek.