Prawo karne przewiduje poręczenie majątkowe potocznie znane jako tzw. kaucja, jako środek pozwalający na zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego, np. zapewnienie udziału oskarżonego w procesie, za pomocą wartości majątkowych złożonych przez oskarżonego lub inną osobę pod groźbą ich przepadku w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego albo utrudnienia postępowania w inny sposób. Poręczenie majątkowe (kaucja) często stanowi alternatywę dla tymczasowego aresztowania ponieważ obydwu tym środkom służy ten sam cel - zapewnienie prawidłowego toku postępowania. Składając poręczenie majątkowe poręczyciel gwarantuje bowiem, że oskarżony (podejrzany) nie będzie uchylał się od obowiązków ciążących na nim w trakcie postępowania ani nie będzie go utrudniał. Jeżeli poręczenie składa sam oskarżony, gwarancję, że podporządkuje się on rygorom procesowym stanowi w zasadzie sama suma poręczenia.
Poręczenie majątkowe stosuje sąd a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator. Co ważne, poręczeniem niekoniecznie muszą być pieniądze.
Podstawę prawną stosowania poręczenia majątkowego stanowi art. 266 k.p.k. zgodnie z którym
§ 1. Poręczenie majątkowe w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki może złożyć oskarżony albo inna osoba.
§ 1a. Przedmiot poręczenia majątkowego nie może pochodzić z przysporzenia na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanego na ten cel. Sąd albo prokurator może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu.
§ 2. Wysokość, rodzaj i warunki poręczenia majątkowego, a w szczególności termin złożenia przedmiotu poręczenia, należy określić w postanowieniu, mając na względzie sytuację materialną oskarżonego i składającego poręczenie majątkowe, wysokość wyrządzonej szkody oraz charakter popełnionego czynu.
Przedmiotem poręczenia majątkowego mogą być pieniądze (polskie lub obce), ale także mogą nim być papiery wartościowe (np. akcje, obligacje, bankowe papiery wartościowe), zastaw, a także hipoteka. Poręczenie może zostać wykonane zarówno poprzez złożenie pieniędzy lub papierów wartościowych do depozytu albo ustanowienie zastawu bądź hipoteki, jak również poprzez zadeklarowanie poręczenia w powyższych postaciach w określonym czasie.
Nowelizacją przepisów z 2021r. wprowadzono ograniczenie w zakresie przedmiotu poręczenia oraz źródeł jego pochodzenia w ten sposób, że przedmiot poręczenia majątkowego nie może pochodzić z przysporzenia na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie, dokonanego na ten właśnie cel (czyli w celu złożenia poręczenia majątkowego). Źródłem pochodzenia przedmiotu poręczenia majątkowego muszą być więc środki finansowe pochodzące bezpośrednio od osoby składającej poręczenie majątkowe. Wyłączone są zbiórki dokonywane na ten cel, jak również dobrowolne wpłaty poszczególnych osób spoza zbiórki. Sąd albo prokurator może nawet uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania źródła pochodzenia tego przedmiotu przez osobę składającą poręczenie.
W uzasadnieniu projektu ustawy czytamy m.in., iż zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci poręczenia majątkowego zakłada finansową odpowiedzialność składającego poręczenie. W przypadku złożenia poręczenia majątkowego pochodzącego z przysporzeń na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanych na ten cel następuje rozerwanie związku pomiędzy odpowiedzialnością a ryzykiem utraty środków, gdyż oskarżony albo osoba składająca poręczenie nie ryzykuje utraty własnych środków, ale środki, które uzyskała wskutek przysporzenia pochodzącego od osób trzecich ( uzasadnienie projektu ustawy Nr 867A). Co istotne, wobec faktu, że organ prasowy może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia od wykazania źródła jego pochodzenia, to w przypadku niespełnienia tego obowiązku nastąpi odmowa przyjęcia poręczenia majątkowego. Identycznie w przypadku stwierdzenia przez prokuratora lub sąd, że środki pochodzą np. ze zbiórki przeprowadzonej wśród przyjaciół czy współpracowników oskarżonego. Wówczas organ będzie uprawniony do odmowy przyjęcia poręczenia.
Nie ma reguł określających wysokość poręczenia majątkowego wyłącznie w zależności od rodzaju zarzucanego przestępstwa. Wysokość, rodzaj oraz warunki poręczenia majątkowego, w tym termin złożenia przedmiotu poręczenia określa prokurator lub sąd w postanowieniu, biorąc pod uwagę sytuacja materialna oskarżonego i składającego poręczenie majątkowe, wysokość wyrządzonej szkody, a także charakter popełnionego czynu.
Poręczenia majątkowego może udzielić zarówno oskarżony, jak i inna osoba. Tu nie ma żadnych ograniczeń. Może to być zarówno osoba najbliższa dla oskarżonego, jak i ten, kto takiego statusu nie posiada, obywatel polski, cudzoziemiec czy współoskarżony. Inną osobą może być co do zasady tylko osoba fizyczna (co do tego czy poręczającym mogą być osoby prawne istnieją spory). Poręczenie może zatem pochodzić od każdego, kto się na to zdecyduje, ufając oskarżonemu, że nie naruszy warunków poręczenia.
Przypadki, kiedy poręczenie podlega zwrotowi a kiedy może zostać orzeczony jego przepadek lub ściągnięcie tych wartości.
Poręczenie majątkowe nie jest zwracane (obligatoryjnie zostanie orzeczony przepadek lub ściągnięcie tych wartości - całości wartości) w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego. Natomiast w wypadku utrudniania w inny sposób postępowania karnego, fakultatywnie może zostać orzeczony jego przepadek lub ściągnięcie tych wartości. Częściowy przepadek poręczenia (lub ściągnięcie jego sum) może z kolei zostać orzeczony, kiedy jednocześnie stosuje się wobec oskarżonego dodatkowy nieizolacyjny środek zapobiegawczy, z uwzględnieniem potrzeby zabezpieczenia prawidłowego toku procesu. O przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia orzeka zawsze sąd, albo z urzędu jeżeli toczy się przed nim postępowanie lub na wniosek prokuratora. Oskarżony, poręczający i prokurator mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądowym lub złożyć wyjaśnienia na piśmie.
Zwrot przedmiotu poręczenia następuje natomiast w wyniku jego ustania lub skutecznego cofnięcia. Ustanie poręczenia następuje z momentem rozpoczęcia wykonywania kary, chyba że w postanowieniu o przyjęciu poręczenia ustalono inaczej, oraz, gdy proces zakończono prawomocnie w sposób nieprzewidujący wykonywania kary (uniewinnienie, warunkowe umorzenie, skazanie z warunkowym zawieszeniem wykonania kary, odstąpienie od wymierzenia kary). W takiej sytuacji poręczenie ustaje z momentem uprawomocnienia się wyroku.
W razie skazania na karę pozbawienia wolności bezwarunkowo wykonywaną, poręczenie ustaje dopiero z chwilą rozpoczęcia odbywania kary przez skazanego, czyli stawienia się go do jej odbycia. W razie niezgłoszenia się skazanego do odbycia kary następuje przepadek poręczenia. Zgodnie z uchwala Sądu Najwyższego z 22 stycznia 2003 r., I KZP 36/02, w razie zastosowania wobec oskarżonego, względem którego jest już stosowane poręczenie majątkowe, tymczasowego aresztowania bez zawarcia w postanowieniu o zastosowaniu tego środka wzmianki o uchyleniu poręczenia albo o jego zamianie na tymczasowe aresztowanie, poręczenie majątkowe ustaje z chwilą rozpoczęcia efektywnego wykonywania tymczasowego aresztowania, czyli z momentem osadzenia oskarżonego, a nie z chwilą wydania czy uprawomocnienia się postanowienia o zastosowaniu tego środka zapobiegawczego.
Zwrot przedmiotu poręczenia możliwy jest także w przypadku skorzystania z instytucji cofnięcia poręczenia. Cofnięcie poręczenia może nastąpić tylko do chwili, gdy nie został jeszcze orzeczony przepadek przedmiotu poręczenia, czyli do momentu wydania postanowienia o przepadku przedmiotu poręczenia (ściągnięciu sum poręczenia). Samo cofnięcie natomiast wywołuje skutek dopiero z chwilą przyjęcia nowego poręczenia lub zastosowania innego środka zapobiegawczego albo odstąpienia od stosowania takiego środka.
Inne instytucje zbliżone do poręczenia majątkowego (poręczenie społeczne, poręczenie osoby godnej zaufania)
Oprócz poręczenia majątkowego możliwe jest również skorzystanie z instytucji zbliżonych tj. z poręczenia społecznego czy poręczenia osoby godnej zaufania. Poręczenie społeczne polega na zapewnieniu przez jeden z podmiotów do tego uprawnionych, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania. Poręczenia społecznego może udzielić: pracodawca, kierownictwo szkoły, kierownictwo uczelni, zespół pracowników; zespół studentów, zespół uczniów, zespół żołnierski, organizacja społeczna . W tym celu należy złożyć wniosek o przyjęcie poręczenia, do którego zespół lub organizacja społeczna dołącza wyciąg z protokołu zawierającego uchwałę o podjęciu się poręczenia. Z kolei we wniosku wskazać należy osobę, która ma wykonywać obowiązki poręczającego – rzecznik poręczenia, którego obowiązki polegają na niezwłocznym powiadomieniu sądu lub prokuratora o wiadomych poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania.
Możliwe jest również skorzystanie z poręczenia osoby godnej zaufania, które polega na zagwarantowaniu swoim autorytetem, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania. Ten rodzaj poręczenia jest raczej instytucją martwą, ponieważ spełnienie funkcji zabezpieczającej jest uważane za wysoce wątpliwe. W przypadku skorzystania z tej instytucji na oskarżonego mogą być nałożone obowiązki jak przy dozorze tj.: zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszanie się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianie go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym lub z innymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość, zakaz przebywania w określonych miejscach, a także inne ograniczenia swobody oskarżonego, niezbędne do wykonywania dozoru.