Odpowiedzialność majątkiem wspólnym wobec osób trzecich
Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. wprowadziła zasadniczą zmianę w modelu odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonków. W poprzednim stanie prawnym pełna odpowiedzialność całym majątkiem wspólnym była regułą. Obecnie jest ona wyjątkiem.
Pełna odpowiedzialność majątkiem wspólnym zachodzi tylko wtedy, gdy spełnione są łącznie dwa warunki:
- zobowiązanie wynika z czynności prawnej (np. zawarcia umowy, złożenia oświadczenia woli), oraz
- drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie tego zobowiązania (art. 41 § 1 KRO).
Jeżeli którykolwiek z tych warunków nie jest spełniony, odpowiedzialność z majątku wspólnego jest ograniczona. W takiej sytuacji wierzyciel może dochodzić zaspokojenia jedynie z wyraźnie wskazanych składników majątku wspólnego, a mianowicie:
- z wynagrodzenia za pracę lub z innych dochodów uzyskanych przez dłużnika,
- z pożytków uzyskanych z praw przysługujących dłużnikowi (np. prawa autorskie, prawa własności przemysłowej).
Jeżeli wierzytelność powstała „w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa", odpowiedzialność obejmuje ponadto składniki tego przedsiębiorstwa wchodzące do majątku wspólnego.
Jeżeli zobowiązanie powstało jeszcze przed ustanowieniem wspólności majątkowej albo dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wówczas zakres odpowiedzialności z majątku wspólnego jest jeszcze węższy. W takiej sytuacji nie obejmuje on składników przedsiębiorstwa, a jedynie wynagrodzenie, dochody i pożytki, o których mowa powyżej.
Zgoda wymagana przez art. 41 § 1 KRO ma charakter materialnoprawny i różni się od zgody z art. 37 KRO. Może zostać wyrażona w dowolnej formie, także w sposób dorozumiany. Jednak na potrzeby nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika konieczne jest wykazanie zgody dokumentem urzędowym lub prywatnym (art. 787 KPC).
W praktyce sądowej przyjmuje się często, że zgoda wyrażona już po zawarciu czynności (post factum) jest skuteczna, choć w doktrynie poglądy w tym zakresie są podzielone.
Jeżeli wierzytelność pozostaje w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wierzyciel może uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, ograniczoną do składników przedsiębiorstwa objętych wspólnością majątkową (art. 787¹ KPC). W takim przypadku zgoda drugiego małżonka nie jest wymagana, ponieważ chodzi o odpowiedzialność ograniczoną, a nie pełną.
Przy ocenie stosuje się funkcjonalną definicję przedsiębiorstwa (art. 55¹ KC), a kluczowe znaczenie ma faktyczny związek powstania wierzytelności z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.
Nadanie klauzuli wykonalności wobec małżonka nie oznacza, że staje się on dłużnikiem materialnym. Jest on określany mianem „dłużnika egzekwowanego". Przysługują mu środki ochrony procesowej, takie jak: możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli, możliwość wniesienia powództwa opozycyjnego, w niektórych wypadkach także inne środki ochrony przed egzekucją.
Wyjątkowo małżonek może być jednak pozbawiony prawa do powództwa ekscydencyjnego, jeżeli klauzula już została nadana.
W zakresie prawa publicznego obowiązują odrębne przepisy, np. Ordynacji podatkowej oraz Kodeksu karnego wykonawczego.
W prawie podatkowym zakres odpowiedzialności małżonka jest często szerszy – przykładowo art. 29 Ordynacji podatkowej obejmuje cały majątek wspólny podatnika.
W Kodeksie karnym wykonawczym przewidziano kolejność egzekucji: w pierwszej kolejności z wynagrodzenia i pożytków, a dopiero w dalszej kolejności z majątku wspólnego. Ochrona małżonka uwzględnia przy tym zasady współżycia społecznego.
W postępowaniu klauzulowym (o nadanie klauzuli wykonalności) sąd bada przede wszystkim, czy istnieje dokument wykazujący zgodę małżonka, albo czy wierzytelność pozostaje w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz praktyka sądowa wskazują jednak, że kontrola nie powinna być wyłącznie formalna. Sąd powinien realnie weryfikować takie kwestie jak: kto pozostaje w związku małżeńskim, jaki ustrój majątkowy obowiązuje między małżonkami, a także jaki był zakres zgody lub związek zobowiązania z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
Co do zasady, bez zgody wyrażonej zgodnie z art. 41 § 1 KRO wierzyciel jednego z małżonków nie może prowadzić pełnej egzekucji z majątku wspólnego. Wyjątek stanowią sytuacje, w których wierzyciel egzekwuje z wynagrodzenia, dochodów lub pożytków dłużnika, a także – w przypadku zobowiązań związanych z przedsiębiorstwem – ze składników przedsiębiorstwa wchodzących do majątku wspólnego.
Zgoda drugiego małżonka jest więc kluczowym elementem ryzyka dla majątku wspólnego i musi być udokumentowana już na etapie postępowania klauzulowego.
Reasumując, przy udzielaniu zgody z art. 41 § 1 KRO należy działać świadomie, dokładnie wskazując czynność prawną, jej przedmiot, kwotę i termin. Należy unikać tzw. zgód generalnych, obejmujących przyszłe, nieokreślone czynności. W przypadku prowadzenia działalności gospodarczej warto rozważyć zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej (intercyzy), np. wprowadzającej rozdzielność majątkową albo rozdzielność z wyrównaniem dorobków, aby ograniczyć ryzyko. Dobrą praktyką jest także sporządzanie wewnętrznych oświadczeń o braku zgody na określone czynności, co może w przyszłości ułatwić ochronę majątku wspólnego.
Z punktu widzenia wierzyciela istotne jest zabezpieczenie zgody drugiego małżonka już na etapie zawierania umowy – najlepiej w formie dokumentowej, aby spełnić wymagania art. 787 KPC. W przypadku zobowiązań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wierzyciel powinien gromadzić dokumenty potwierdzające faktyczny związek wierzytelności z działalnością przedsiębiorstwa, co pozwoli skorzystać z art. 787¹ KPC.