Zanim zostanie złożony wniosek o podział majątku wspólnego małżonków, trzeba się zastanowić, co wchodzi w skład takiego majątku i co w związku z tym można podzielić.
Zgodnie z przepisami Kodeksu Rodzinnego i opiekuńczego majątkiem wspólnym małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Kodeks zawiera domniemanie, iż oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
Zgodnie z art. 46 k.r.o. od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku w sprawach nie unormowanych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku.
Skład i wartość majątku ulegającego podziałowi ustala Sąd. Zgodnie z podstawową zasadą, podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do danego majątku w dacie ustania wspólności oraz istniejące w chwili dokonywania podziału. Ruchomości i nieruchomości wchodzące w skład majątku w tej dacie muszą jednak istnieć w dacie dokonywania podziału, bowiem decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia mają okoliczności istniejące w dacie zamknięcia rozprawy. Podział majątku wspólnego obejmuje bowiem składniki należące do tego majątku w dacie ustania wspólności ustawowej oraz istniejące w chwili dokonywania podziału (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 1979 r., III CRN 137/79, OSN 1980/2/33).
W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym, jeżeli takie zostanie zgłoszone, oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi.
Ugruntowany jest pogląd, zgodnie z którym obowiązuje domniemanie przynależności do majątku dorobkowego przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej małżonków przez jedno lub oboje z nich (tak między innymi orzekł Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 stycznia 2008 roku, V CSK 355/07). W konsekwencji, przynależność przedmiotów nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej do majątku osobistego obowiązany jest udowodnić zainteresowany tym małżonek (co potwierdził Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z dnia 11 września 1998 roku, I CKN 830/97, w wyroku z dnia 29 czerwca 2004 roku, II CKN 1409/00).
Jak wspomniałam powyżej, skład i wartość majątku podlegającego podziałowi ustala Sąd z urzędu. Co ważne, wartość tych składników ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej i według cen obowiązujących w chwili zamknięcia rozprawy.
Ważne aby pamiętać, że zgodnie z art. 680 § 1 k.c. małżonkowie są najemcami lokalu bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe, jeżeli nawiązanie stosunku najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny nastąpiło w czasie trwania małżeństwa. Dlatego w ramach ustalania składników majątku wspólnego sąd może także ustalać, czy w skład majątku wspólnego wchodzi prawo najmu, czy też może nie jest ono objęte majątkiem wspólnym, na przykład z uwagi na zachowanie jednego z małżonków.
Stosownie do treści art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Przesłankami powództwa o ustalenie jest zatem interes prawny powoda w ustaleniu oraz to, że ustalenie powinno dotyczyć stosunku prawnego lub prawa, a nie okoliczności faktycznej.
Artykuł 7 ustawy z dnia 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych stanowi, że małżonkowie wspólnie zajmujący lokal mieszkalny są z mocy prawa najemcami tego lokalu, chociażby umowa najmu została zawarta tylko przez jednego z nich. Dlatego też małżonek zachowuje uprawnienia współnajemcy również po orzeczeniu rozwodu i to bez względu na datę i sposób nawiązania stosunku najmu. Należy jednak pamiętać, iż warunkiem istnienia najmu jest wspólne zamieszkiwanie byłych małżonków. Skoro zatem rozstrzygającą przesłankę dla wywołania skutków z art. 7 ustawy o najmie lokali mieszkalnych jest wspólne zamieszkanie małżonków w lokalu, do którego służy im wspólnie z mocy tego przepisu tytuł prawny, to następstwem definitywnego opuszczenia mieszkania przez jednego z nich jest utrata przymiotu współnajemcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1998 r., II CKU 46/98). Istnieją podstawy do przyjęcia, że małżonek, który definitywnie opuścił lokal, wypowiedział najem per facta concludentia. Jednakże istotne dla ustalenia istnienia najmu jest to, w jakich okolicznościach najemca opuścił lokal, czy został do tego przymuszony, czy partycypował w kosztach jego utrzymania i czy miał on faktyczne możliwość zamieszkania w lokalu, czy druga strona to uniemożliwiała.
Okoliczności te sąd bada w trakcie prowadzonego postępowania dowodowego.
Sąd ma obowiązek uwzględnić zgodny wniosek stron co do sposobu zniesienia współwłasności. Gdy żaden z uczestników nie wnosi o dokonanie fizycznego podziału nieruchomości, Sąd nie może dążyć do takiego właśnie podziału i powinien orzec zgodnie z żądaniem stron. Przepis art. 622 § 2 k.p.c. pozwala sądowi odstąpić od tego obowiązku tylko wówczas, gdy wskazany we wniosku sposób nie odpowiada treści art. 621 k.p.c., bądź projekt podziału sprzeciwia się prawu, zasadom współżycia społecznego, bądź narusza w sposób rażący interes osób uprawnionych. W rezultacie należy przyjąć, że orzekanie w sposób zgodny z wolą zainteresowanych jest regułą a wskazane wyłączenia stanowią od niej wyjątek.
Dokonując zniesienia współwłasności w ramach podziału majątku we wskazany powyżej sposób sąd powinien mieć przede wszystkim na uwadze wielkość udziałów w rzeczy wspólnej przysługujących poszczególnym współwłaścicielom, oraz sytuację majątkową każdego ze współwłaścicieli w kontekście możliwości spłaty współwłaściciela, który nie utrzymał się w swym prawie własności, a także uwzględnić dotychczasowy sposób korzystania z rzeczy.
W orzecznictwie podkreśla się, iż decyzja o zniesieniu współwłasności przez przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli ze spłatą na rzecz drugiego należy do swobodnej oceny sądu, po rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, przy czym jedną z wytycznych, którą sąd winien się kierować, jest możliwość dokonania spłaty przez współwłaściciela, któremu ma być rzecz przyznana.