Powództwo przeciwegzekucyjne ma na celu pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, względnie zwolnienie zajętego przedmiotu, do którego ma prawa osoba trzecia, spod egzekucji.
Istotą jest wykazanie przez powoda - dłużnika przeciwko któremu wydano tytuł wykonawczy- że zdarzenia, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, nie wystąpiły. Czyli dłużnik kwestionuje istnienie lub zakresu obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym. Dotyczy to także istnienia odpowiedniej struktury zadłużenia, np. wysokości głównej sumy kredytu, odsetek i ich postaci, opłat oraz prowizji związanych z posługiwaniem się bankowymi kartami kredytowymi.
Powództwo przeciwegzekucyjne może także chronić dłużnika przed egzekucją opartą na akcie notarialnym. Wówczas może on podnosić wszelkie zarzuty, nie tylko kwestionujące istnienie roszczenia objętego aktem notarialnym, ale także jego wysokość.
Tym samym powództwo przeciwegzekucyjne stanowi dla dłużnika i osoby trzeciej drogę procesu cywilnego w celu obrony przed postępowaniem egzekucyjnym w wypadku, gdy postępowanie to narusza ich prawa podmiotowe (wynikające z prawa materialnego).
W postępowaniu egzekucyjnym, dotyczącym nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, sądy nie są uprawnione do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym. Jeżeli po wydaniu tytułu egzekucyjnego obowiązek stwierdzony w tym tytule i objęty klauzulą jego wykonalności przestał istnieć, skutki prawne takiego zdarzenia mogą być stwierdzone, w trybie powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości albo w części, a przed nadaniem klauzuli wykonalności w drodze powództwa o ustalenie, że należność objęta tytułem egzekucyjnym nie istnieje.
Powództwo przeciwegzekucyjne jest narzędziem do pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego, a zatem konieczne jest istnienie klauzuli wykonalności nadanej tytułowi egzekucyjnemu, w przeciwnym wypadku powództwo o pozbawienie go wykonalności jest oczywiście bezprzedmiotowe ( por. wyrok Sądu Najwyższego z 28.1.2010 r., I CSK 211/09).
Celem powództwa przeciwegzekucyjnego jest pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części albo jego ograniczenie, natomiast nie ma ono na celu odniesienia się do trafności samego postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności. Ten rodzaj powództwa może być realizowany tylko pod warunkiem, że istnieje możliwość spełnienia tytułu wykonawczego. Żądanie pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności nie może być jednak skutecznie złożone po wyegzekwowaniu należności w całości. Innymi słowy, dłużnik traci prawo wytoczenia takiego powództwa z chwilą wyegzekwowania przez wierzyciela świadczenia objętego tytułem wykonawczym.
Powództwo przeciwegzekucyjne skierowane przeciwko prawomocnemu orzeczeniu sądu nie może naruszać powagi rzeczy osądzonej, w związku z czym co do zasady może być ono oparte jedynie na zdarzeniach, które nastąpiły po powstaniu tytułu egzekucyjnego (zamknięciu rozprawy), wskutek których zobowiązanie wygasło lub nie może być egzekwowane. Skutek prawomocności orzeczenia i powagi rzeczy osądzonej dotyczy okoliczności i zarzutów, które istniały i mogły być podniesione w chwili zamknięcia rozprawy. Nie ma przy tym znaczenia, czy dłużnik ponosił winę za brak podniesienia właściwych zarzutów i okoliczności. Przedmiotem rozpoznania w sprawie zainicjowanej powództwem opozycyjnym nie mogą być zdarzenia istniejące przed powstaniem tytułu korzystającego z powagi rzeczy osądzonej, prowadziłoby to bowiem do zanegowania tej powagi i zakwestionowania prawomocnych orzeczeń.
Uprawnionym do złożenia powództwa przeciwegzekucyjnego jest dłużnik, który został określony w tytule wykonawczym, następcy prawni dłużnika, jeśli skierowano przeciwko nim egzekucję na podstawie tytułu wykonawczego, a w określonych przypadkach małżonek dłużnika, przeciwko któremu skierowano egzekucję.
Jeżeli nie doszło do wyegzekwowania świadczenia przez organ egzekucyjny lub spełnienia świadczenia do rąk komornika, ale do pozaegzekucyjnego wykonania zobowiązania, to wykonalność tytułu wykonawczego nie wygasła. W takim przypadku pojawia się przesłanka uzasadniająca pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, wynikająca z tego, że dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, m.in. jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane (postanowienie Sądu Najwyższego z 31.8.2022 r., I CSK 3461/22,).
Trzeba mieć na uwadze, że powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności nie może stanowić środka do żądania rozłożenia na raty sumy pieniężnej zasądzonej orzeczeniem wydanym w innej sprawie. Rozłożenie dochodzonej spłaty na raty może być zdarzeniem istotnym jeżeli doszło do skutku przed wytoczeniem powództwa przeciwegzekucyjnego, a wierzyciel wszczął egzekucję w stosunku do całej należnej sumy. Niekorzystna zmiana sytuacji materialnej dłużnika, jaka nastąpiła po powstaniu tytułu egzekucyjnego, nie stanowi zdarzenia, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane .
Trzeba pamiętać, że w sytuacji gdy wierzyciel zostaje zaspokojony poza postępowaniem egzekucyjnym, w drodze dobrowolnego spełnienia świadczenia przez dłużnika, nie gaśnie wykonalność tytułu wykonawczego i istnieje możliwość jego wykonania (wszczęcia postępowania egzekucyjnego). Żądanie pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności jest zatem dopuszczalne, a podstawę takiego żądania stanowi nastąpienie po powstaniu tytułu egzekucyjnego zdarzenia, wskutek którego zobowiązanie, w całości lub w części, wygasło. Takim zdarzeniem jest niewątpliwie