Zazwyczaj już po rozwodzie, a czasem jeszcze w trakcie trwania małżeństwa pojawia się problem rozliczenia pomiędzy byłymi małżonkami, lub jeszcze małżonkami, z tytułu wydatków i nakładów. Zasady dokonywania przez małżonków rozliczeń z tytułu wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki osobiste każdego z nich oraz poczynionych z majątków osobistych na majątek wspólny reguluje Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Trzeba jednak pamiętać, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga kompleksowo zarówno o roszczeniach za okres trwania wspólności ustawowej, jak i o roszczeniach za czas od ustania wspólności ustawowej do chwili podziału majątku wspólnego.
Z kolei rozliczenia z tytułu wydatków i nakładów poniesionych z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego z nich dokonać można wyłącznie w oparciu przepisy Kodeksu Cywilnego i na drodze procesu cywilnego. Wyjątkowo, zgodnie z postanowieniem SN z 24.7.2020 r. (I CSK 106/20) w postępowaniu o podział majątku wspólnego mogą podlegać rozliczeniu również nakłady z majątku odrębnego (osobistego) małżonków na majątek odrębny (osobisty) jednego z nich, a to w sytuacji chodzi o rozliczenie sumy nakładów dokonywanych zarówno z majątku wspólnego, jak również majątku osobistego jednego z małżonków na kompletny obiekt, gdy dokonywanie tych rozliczeń w dwóch odrębnych postępowaniach byłoby niecelowe. Może to nastąpić np. w sytuacji gdy na nieruchomości stanowiącej osobisty majątek jednego z małżonków powstał kompletny obiekt kosztem zarówno majątku wspólnego, jak i majątków osobistych każdego z małżonków. Zachodzi bowiem potrzeba kompleksowego rozliczenia całości nakładów w jednym postępowaniu.
Rozliczenia wydatków i nakładów dokonuje się przy umownym lub sądowym podziale majątku wspólnego. O zwrocie wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, sąd orzeka nawet w przypadku braku wniosku zainteresowanego małżonka, natomiast o żądaniu zwrotu wydatków i nakładów, które małżonek poczynił ze swego majątku osobistego na majątek wspólny sąd orzeka tylko i wyłącznie na wniosek zainteresowanego.
Roszczenia z tytułu zwrotu wydatków i nakładów, o ile dochodzone są w postępowaniu o podział majątku wspólnego, mogą być rozliczone w tym postępowaniu niezależnie od chwili ich dokonania, co oznacza, że w tym zakresie nie ulegają przedawnieniu. Muszą one jednak być rozliczone nie później niż przy podziale majątku wspólnego. Zgodnie z orzecznictwem, w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania (uchwała SN z 21.2.2008 r., III CZP 148/07).
Jeżeli wymaga tego dobro rodziny, sąd może nakazać wcześniejszy zwrot wydatków i nakładów, w drodze wyjątku od zasady, że rozliczeń z tego tytułu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego. W praktyce chodzi t o sytuacje, kiedy po dokonaniu wydatków lub nakładów w zgodnie funkcjonującej rodzinie pożycie małżeńskie uległo rozkładowi.
Wartość wydatków i nakładów, tak jak przy ustalaniu wartości składników majątku wspólnego podlegającego podziałowi, określa się według cen obowiązujących w chwili orzekania o podziale majątku wspólnego albo w chwili wcześniejszego orzekania o zwrocie.
W praktyce bardzo istotne znaczenie mają rozliczenia z tytułu nakładów dokonanych zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątków osobistych, na budowę domu wzniesionego wspólnie przez oboje małżonków na nieruchomości stanowiącej składnik majątku osobistego jednego z nich. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 16.12.1980 r. III CZP 46/80, wyjaśniając, że pokrzywdzeniu któregokolwiek z małżonków zapobiega określenie wartości nakładów w taki sposób, iż najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu według cen rynkowych z czasu jego budowy, następnie zaś oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych z chwili podziału majątku wspólnego.