Prawo właściwe dla rozwodu wyznaczają cztery reguły kolizyjne zawarte w Prawie Prywatnym Międzynarodowym lub umowy międzynarodowe. Podstawowym wyznacznikiem jest wspólne prawo ojczyste małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa. Rozwiązanie małżeństwa podlega wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa. W jego braku właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa miejsce zamieszkania, a jeżeli małżonkowie nie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa wspólnego miejsca zamieszkania — prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mieli ostatnio miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jeżeli jedno z nich ma w nim nadal miejsce zwykłego pobytu. W razie braku okoliczności rozstrzygających o właściwości prawa na podstawie powyższych reguł, do rozwiązania małżeństwa stosuje się prawo polskie.
Do postępowań wszczętych po 1.8.2022 r. zastosowanie znajduje rozporządzenie Rady (UE) w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę. Zgodnie z nim jurysdykcja w sprawach małżeńskich oparta jest na dwóch równorzędnych łącznikach — zwykłego pobytu lub obywatelstwa małżonków. Do rozpoznania takich spraw kompetentne są nie tylko sądy państwa, w którym pozwany ma miejsce zwykłego pobytu, lecz także państwa, w którym — przy zaistnieniu dodatkowych okoliczności (między innymi okresu przebywania, obywatelstwa lub związku z ostatnim wspólnym miejscem pobytu) — zwykły pobyt ma powód. W sprawach małżeńskich jurysdykcję mają również sądy państwa, którego oboje małżonkowie są obywatelami.
W sprawach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego:
a)na którego terytorium:
- oboje małżonkowie mają zwykły pobyt;
- małżonkowie mieli ostatnio oboje zwykły pobyt, o ile jedno z nich tam nadal przebywa;
- strona przeciwna ma zwykły pobyt;
- w przypadku wspólnego pozwu lub wniosku jedno z małżonków ma zwykły pobyt;
- powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku; lub
- powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, i jest obywatelem tego państwa członkowskiego;
lub
b)którego obywatelstwo posiadają oboje małżonkowie.
Rozporządzenia unijne, w zakresie swojego zastosowania, wyłączają korzystanie przez sąd krajowy z regulacji jurysdykcyjnej przewidzianej w polskich przepisach. W konsekwencji, przepisy prawa polskiego mają zastosowanie w przypadku spraw pozwanych niebędących obywatelami któregoś z państw członkowskich UE lub niezamieszkujących zwykle w żadnym państwie Unii. Ponadto, polskie regulacje jurysdykcyjne ustępują przepisom właściwych umów międzynarodowych.
Rozwód polega na rozwiązaniu małżeństwa. Skutkuje ustaniem węzła małżeńskiego za życia obojga małżonków.
Zgodnie z polskimi przepisami dotyczącymi rozwodu rozwód oraz separacja stanowią odrębne i niezależne instytucje. Rozwód skutkuje całkowitym ustaniem małżeństwa i łączących małżonków więzi osobistych i majątkowych. Natomiast separacja nie powoduje ustania małżeństwa. Przesłanką konieczną orzeczenia rozwodu i separacji jest zupełny rozkład pożycia, jednak dla orzeczenia separacji nie jest konieczny trwały rozkład pożycia.
Innymi słowy przesłanką konieczną orzeczenia rozwodu jest zupełny i trwały rozkład pożycia i ustawa nie przewiduje od niej wyjątków.
Przez rozkład pożycia należy rozumieć ustanie wspólnego pożycia małżeńskiego, którego utrzymywanie jest obowiązkiem małżonków. Pojęcie rozkładu pożycia małżeńskiego jest trudne do zdefiniowania, ponieważ pożycie małżeńskie jest zagadnieniem złożonym. Co więcej zwrot ten nie jest aktualnie powszechnie używany języku polskim. Przyjmuje się, że oznacza on wzajemne uczucia miłości, szacunku, zaufania, połączone z więzią fizyczną gospodarczą.
Rozkład pożycia małżeńskiego jest procesem, a decyzja o wszczęciu postępowania rozwodowego dojrzewa w efekcie przeżyć, emocji i stanu relacji małżonków. Jest on zupełny, jeżeli pożycie małżeńskie ustało na wszystkich jego płaszczyznach. Zupełny rozkład pożycia najczęściej przejawia się ustaniem małżeńskiej więzi uczuciowej, fizycznej oraz gospodarczej.
W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, podstawową więzią składającą się na wspólne pożycie małżeńskie jest więź uczuciowa, w konsekwencji brak wspólnoty uczuciowej (duchowej) jest zawsze objawem rozkładu pożycia. I nie jest konieczne stwierdzenie wrogiego lub choćby niechętnego stosunku ich do siebie. Zachowanie poprawnych stosunków, utrzymywanie kontaktów w interesie wspólnych dzieci itp. nie musi koniecznie oznaczać, iż więź duchowa małżonków została utrzymana i rozkład pożycia nie istnieje. Chodzi bowiem nie o jakąkolwiek więź duchową pomiędzy dwojgiem ludzi, lecz o więź charakterystyczną dla duchowej wspólnoty małżeńskiej.
Rozkład pożycia może nastąpić nie tylko, gdy więź uczuciowa ustała po stronie obojga małżonków, lecz także wyłącznie jednego z nich.
W orzecznictwie więź gospodarcza utożsamiana jest z prowadzeniem przez małżonków wspólnego gospodarstwa domowego i na ogół przejawia się we wspólnym zamieszkaniu, posiadaniu wspólnego majątku, prowadzeniu jednego gospodarstwa domowego, a także przygotowywaniu i wspólnym spożywaniu posiłków. Brak wspólnoty gospodarczej (podobnie jak uczuciowej) może w danych okolicznościach nie stanowić przejawu rozkładu, zwłaszcza jeżeli wynika z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich zgodnej woli uzasadnionej okolicznościami. Natomiast gdy brak jest więzi duchowej i fizycznej, natomiast pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, zwłaszcza jeśli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami, np. konieczność zajmowania tego samego mieszkania i ponoszenia wspólnych opłat czy rat z tytułu umowy kredytu.
Jednak zmiana ustroju majątkowego – ze wspólności ustawowej na rozdzielność majątkową – nie może być przyjmowana jako zerwanie więzi gospodarczej.
Jak już wyżej wspomniałam, dla orzeczenia rozwodu, w przeciwieństwie do separacji, rozkład pożycia małżeńskiego musi być nie tylko zupełny, lecz także trwały. Z kolei trwałość rozkładu pożycia można stwierdzić dopiero, gdy rozkład jest już zupełny. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, rozkład pożycia jest trwały, gdy brak jest widoków powrotu małżonków do wspólnego pożycia.
Za trwałością rozkładu pożycia może przemawiać znaczny ciężar gatunkowy przyczyny rozkładu pożycia, co jest również istotne w kontekście orzekania o winie rozkładu pożycia. W każdym wypadku należy jednak brać pod uwagę całokształt okoliczności sprawy. Ustalając zupełny i trwały rozkład pożycia, sąd nie jest obowiązany do oceny ważności jego powodów. Sąd ma jednak obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia, jakie okoliczności doprowadziły do powstania rozkładu pożycia. Ustalenie tych okoliczności jest niezbędne przede wszystkim dla oceny charakteru i stopnia rozkładu pożycia małżeńskiego, zwłaszcza z punktu widzenia jego trwałości, stanowiącej warunek konieczny dopuszczalności rozwodu.
W sprawie o rozwód sąd nie może oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych. Zasadą jest przesłuchanie obydwu małżonków, Natomiast gdy z przyczyn natury faktycznej lub prawnej przesłuchać można co do okoliczności spornych jedną tylko stronę, sąd oceni, czy mimo to należy przesłuchać tę stronę, czy też dowód ten w zupełności pominąć. Tak samo sąd postąpi, jeżeli druga strona nie stawi się na przesłuchanie, przy czym w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że w sprawie rozwodowej zasadą jest przesłuchanie jednej strony, a nie rezygnacja z dowodu z przesłuchania stron, jeśli istnieją przeszkody faktyczne lub prawne do przesłuchania obu stron, względnie jedna ze stron nie stawiła się na przesłuchanie.
Przed podjęciem decyzji o zaniechaniu przesłuchania jednej ze stron obowiązkiem sądu orzekającego jest, gdy strona ta nie stawi się, uprzednie ustalenie przyczyn, które wywołały to niestawiennictwo, ponieważ ograniczenie dowodu do przesłuchania jednej strony w sytuacji, gdy przesłuchanie drugiej było możliwe, stanowi naruszenie zasady równouprawnienia stron.
Gdy w małżeństwie są małoletnie dzieci, sąd nie może ograniczyć się do przesłuchania samych małżonków. Z reguły potrzebne jest przeprowadzenia innych dowodów przy pomocy kuratorów zawodowych lub społecznych organów opiekuńczych, a ewentualnie także biegłych psychologów dla ustalenia wszystkich okoliczności dotyczących dzieci, ich aktualnego miejsca pobytu, warunków mieszkaniowych, zdrowotnych, materialnych i wychowawczych, wzajemnego stosunku uczuciowego między dzieckiem a rodzicami (takie Zalecenia sformułował Sąd Najwyższy w 1976 r., teza VI, pkt 4).
W sprawach dotyczących małoletniego dziecka Sąd wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Jednak w sprawie o rozwód małoletni, którzy nie ukończyli lat 13, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat 17, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków i zakaz ten ma charakter bezwzględny.
W orzecznictwie i literaturze pojawia się zagadnienie wykorzystywania w postępowaniu rozwodowym jako dowodów nagrań rozmów małżonków lub ich korespondencji (w tym elektronicznej), dokonywanych lub gromadzonych bez wiedzy drugiej strony. Oceniając dopuszczalność korzystania z takich dowodów należy mieć na uwadze specyfikę postępowania rozwodowego, a także okoliczności konkretnej sprawy. W wyroku z 25.4.2003 r. IV CKN 94/01, Sąd Najwyższy stwierdził, że: "nie ma zasadniczych powodów do całkowitej dyskwalifikacji kwestionowanego przez pozwaną dowodu z nagrań rozmów telefonicznych, nawet jeżeli nagrań tych dokonywano bez wiedzy jednego z rozmówców. Skoro strona pozwana nie zakwestionowała skutecznie w toku postępowania autentyczności omawianego materiału, to mógł on służyć za podstawę oceny zachowania się pozwanej w stosunku do pozwanego i możliwości sformułowania wniosku o nadużywaniu alkoholu przez pozwaną". Sąd Najwyższy dodał, że "nie można też w sposób kategoryczny dyskwalifikować dowodów z omawianych nagrań rozmów telefonicznych tylko z tego powodu, że odbywały się one w 1997 r., a więc po upływie dwóch lat od definitywnego opuszczenia przez powoda wspólnego miejsca zamieszkania i odrębnego zamieszkania małżonków".
Uprawomocnienie się orzeczenia o separacji nie ogranicza prawa małżonków do zgłoszenia żądania orzeczenia rozwodu. Jednak nawet wieloletnia separacja nie skutkuje rozwiązaniem małżeństwa. Koniecznym jest wytoczenie powództwa o rozwód.
Małżonkowie pozostający w separacji, którzy żądają rozwodu, muszą spełnić te same przesłanki, jakie wymagane są od wszystkich innych małżonków. Orzeczenie separacji nie jest jednak obojętne w perspektywie późniejszego postępowania rozwodowego. Rozpoznając sprawę o rozwód sąd związany wszak konkretnymi ustaleniami z orzeczenia o separacji. Po pierwsze, tym, że w chwili orzekania o separacji, miał miejsce zupełny rozkład pożycia małżonków. Po drugie, sąd rozwodowy związany jest rozstrzygnięciem orzeczenia o separacji co do winy zupełnego rozkładu pożycia, jeżeli było to przedmiotem postępowania. Jednak w pewnych sytuacjach nie jest wykluczone wydanie odmiennego rozstrzygnięcie o winie rozkładu pożycia przy rozwodzie niż w orzeczeniu o separacji.