Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Nie można przy tym żądać zwrotu świadczenia – co do zasady – jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany. W orzecznictwie wyrażono pogląd, że zniesienie roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia możliwe jest tylko w tych wypadkach, w których po stronie zubożonego występuje pełna oraz nienaruszona przez jakąkolwiek wątpliwość świadomość, że świadczenie nie należy się jego odbiorcy. Zgodnie z innym poglądem wątpliwości co do obowiązku spełnienia świadczenia nie mogą być utożsamiane z pozytywną wiedzą dłużnika o braku powinności spełnienia świadczenia.
W orzecznictwie wykształciły się dwa kierunki, co do tego, kiedy może być wyłączony obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia.
Zgodnie z pierwszym kierunkiem, tylko pozytywna wiedza co do braku obowiązku świadczenia wyłącza obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia. Takie stanowisko znajdziemy między innymi w Wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 2021-06-24 II CSKP 88/21.
Przyjmuje się, że pozytywnej wiedzy spełniającego świadczenie o tym, że jest ono nienależne, nie można uznać za równoważną ze stanem, w którym świadczący jedynie powinien był o tym wiedzieć, a jego niewiedza wynika z niezachowania należytej staranności.
Sądy zajmują także stanowisko, zgodnie z którym pozwany nie może żądać zwrotu nienależnego świadczenia, skoro wiedział, że świadczył nie będąc do tego zobowiązanym, a spełnienie świadczenia nie nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej (art. 411 pkt 1 KC), Takie rozwiązanie opiera się na przekonaniu, że skoro świadomie płacił, choć nie musiał, realizował jakiś ukryty cel i jego nieosiągnięcie nie może być podstawą żądania zwrotu.
Pojawia się także opinia, że dla wyłączenia działania art. 410 § 2 KC nie wystarcza wykazanie braku staranności po stronie zubożonego, ponieważ celem normy z art. 411 pkt 1 KC jest zniesienie roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia tylko w tych wypadkach, w których po stronie zubożonego występuje pełna oraz nienaruszona przez jakąkolwiek wątpliwość świadomość, że świadczenie nie należy się jego odbiorcy.
Uchylenie się od obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia możliwe jest wyłącznie w sytuacji istnienia po stronie świadczącego wiedzy, a nawet swoistego przekonania, iż nie był on zobowiązany świadczyć. Wystąpienie niestaranności po stronie świadczącego, nie przesądza bowiem o uprawnieniu przyjmującego świadczenie, do uchylenia się od jego zwrotu, albowiem przepis art. 411 pkt 1 KC takiej niestaranności nie sankcjonuje. Tym samym niestaranność w dowiedzeniu się o nieistnieniu zobowiązania, a posiadanie wiedzy o takim braku, to dwie odmienne kategorie faktyczne i prawne: pierwsza odnosi się do niepodjęcia określonego działania, druga do "znajdowania" się w określonym stanie świadomości.
Dla realizacji przyczyny wyłączającej obowiązek zwrotu świadczenia, o jakiej mowa w art. 411 pkt 1 KC, niezbędna jest świadomość braku powinności świadczenia po stronie dłużnika, a już powstanie jakichkolwiek w tym względzie jego wątpliwości niweczy skuteczne odwołanie się tej podstawy odmowy zwrotu.
Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym w orzecznictwie, wątpliwości co do obowiązku spełnienia świadczenia nie mogą być utożsamiane z pozytywną wiedzą dłużnika o braku powinności spełnienia świadczenia.
W Postanowieniu Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 2018-06-05 IV CSK 33/18 wyrażono stanowisko, zgodnie z którym przepis art. 411 pkt 1 KC reguluje wyjątki od nakazanego ustawą obowiązku zwrotu nienależnie otrzymanego świadczenia, zatem przesłankę wiedzy należy interpretować ściśle. W konsekwencji wątpliwości, co do obowiązku spełnienia świadczenia nie mogą być identyfikowane z wymaganą w art. 411 pkt 1 KC pozytywną wiedzą dłużnika o braku powinności spełnienia świadczenia, nawet, jeśli są poważne
Warto także zauważyć, że wątpliwości co do obowiązku spełnienia świadczenia nie mogą być utożsamiane z wymaganą przez art. 411 pkt 1 KC pozytywną wiedzą dłużnika o braku powinności świadczenia.