Zgodnie z art. 1104 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, strony oznaczonego stosunku prawnego mogą umówić się na piśmie o poddanie wynikłych lub mogących wyniknąć z niego spraw o prawa majątkowe jurysdykcji sądów polskich.
Jest to tak zwana umowa prorogacyjna, która dotyczyć może wyłącznie spraw o prawa majątkowe. Drugim warunkiem jest aby sprawy te wynikały z oznaczonego stosunku prawnego. Umowa taka może dotyczyć zarówno sporów już istniejących, jak i tych, które mogą wyniknąć w przyszłości. Co istotne, brak precyzyjnego oznaczenia stosunku prawnego lub zawarcie umowy prorogacyjnej w odniesieniu do sprawy której przedmiotem nie są prawa majątkowe skutkuje nieważnością takiej umowy.
Równolegle uregulowano w prawie unijnym instytucję umowy jurysdykcyjnej, mającej charakter czysto procesowy.
Umowa jurysdykcyjna powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. W praktyce umowa jurysdykcyjna najczęściej ma formę tzw. klauzuli jurysdykcyjnej, stanowiącej jedno z postanowień umowy będącej źródłem stosunku prawnego łączącego strony.
Nie ma żadnych ograniczeń co do charakteru jurysdykcji przyjętej w takiej umowie. Oznacza to, że jurysdykcja umowna może mieć charakter fakultatywny w stosunku do jurysdykcji wynikającej z przepisów, jak również może mieć charakter wyłączny, co jednak nie może być wykorzystywane do obchodzenia jurysdykcji wyłącznej wynikającej z przepisu. Trzeba pamiętać, że jurysdykcji umownej wyłącznej nie można domniemywać, do jej uznania konieczne jest wyraźne postanowienie w umowie . W konsekwencji fakt, że strony zdecydowały się w umowie na wybór sądów polskich i nie wskazały przy tym sądów żadnego innego państwa nie przesądza jeszcze o wyłączności uzgodnionej jurysdykcji umownej. Gdyby zatem jedna ze stron takiej umowy wystąpiła z powództwem przed sąd zagraniczny, próba późniejszego prowadzenia drugiego postępowania przed sądem polskim, jako sądem wskazanym w umowie, zakończy się jego zawieszeniem.
Trzeba zwrócić uwagę, że zawieranie umowy jurysdykcyjnej w sprawach, które według przepisów prawa polskiego należą do wyłącznej jurysdykcji sądów państwa obcego jest niedopuszczalne.
Przepisy regulujące możliwość zawierania umów jurysdykcyjnych w sprawach rozpoznawanych w procesie ujęte są w art. 25 rozp. Nr 1215/2012, który ma zastosowanie jeżeli sądem prorogowanym jest sąd państwa członkowskiego UE, a sprawa ma charakter sprawy cywilnej lub handlowej, i to niezależnie od tego czy sprawa wykazuje związek z terytorium danego państwa członkowskiego.
Spór może mieć charakter aktualny lub przyszły i zawsze musi wynikać z określonego w umowie stosunku prawnego. Rozporządzenie nie przewiduje wymogu, aby przynajmniej jedna ze stron umowy jurysdykcyjnej miała miejsce zamieszkania na terytorium UE.
Wybór jurysdykcji na podstawie art. 25 rozp. Nr 1215/2012 może nastąpić poprzez wskazanie samego kraju, lub łącznie ze wskazaniem właściwego miejscowo konkretnego sądu. Możliwe jest wskazanie jednego lub kilku państw członkowskich; wtedy, w braku odmiennych zastrzeżeń w umowie, stronie przysługuje możliwość wyboru spośród opcji wynikających z umowy. Problematyczne są w praktyce tzw. jednostronne umowy jurysdykcyjne, których istota polega na tym, że dają uprzywilejowaną pozycję jednej ze stron w ten sposób, że ma ona szerszy wybór podstaw jurysdykcji. Dopuszczalność zawierania takich umów jest ograniczona treścią przepisów o ochronie strony, przy tym jednostronne umowy jurysdykcyjne mogą być swobodnie zawierane w obrocie między przedsiębiorcami . Wykluczona jest natomiast dopuszczalność umów, które dawałyby powodowi zupełną swobodę w wyborze forum według swojego uznania .
W rozporządzeniu Nr 1215/2012, przyjęto koncepcję, w myśl której jurysdykcja sądów państwa członkowskiego wskazanego przez strony w umowie ma, co do zasady, charakter wyłączny, chyba że same strony postanowiły inaczej w umowie. Jak wspomniano powyżej, umowy jurysdykcyjne nie mogą być wykorzystywane do obchodzenia jurysdykcji wyłącznej wynikającej z art. 24 rozporządzenia Nr 1215/2012 ani też pozostawać w sprzeczności z regulacjami obowiązującymi w przypadkach ochrony stron słabszych. Wyłączność jurysdykcji wynikająca jedynie z umowy nie będzie uwzględniona przez sąd z urzędu i nie stanowi przeszkody do ustanowienia jurysdykcji poprzez wdanie się w spór.
Negatywną przesłanką dla skorzystania z jurysdykcji umownej jest okoliczność, że umowa jurysdykcyjna jest "nieważna pod względem materialnym na mocy prawa danego państwa członkowskiego. Chodzi tu m.in. o kwestie takie jak zdolność do zawarcia umowy czy też wady oświadczeń woli. Dla oceny tak pojętej ważności sąd odwoła się do swojego prawa materialnego, uwzględniając przepisy kolizyjne.
Możliwe jest zawarcie umowy jurysdykcyjnej w formie pisemnej lub ustnej potwierdzonej na piśmie. W odniesieniu do formy pisemnej przyjmuje się, że wystarczająca jest wzajemna wymiana pisemnych oświadczeń, oraz że w wypadku zawarcia klauzuli jurysdykcyjnej w ogólnych warunkach umów moc klauzuli uzależniona jest od wskazania w umowie, że ogólne warunki stanowią część umowy. Z kolei w odniesieniu do potwierdzenia formy ustnej na piśmie przyjmuje się, że może ono pochodzić od którejkolwiek ze stron umowy, także tej, która się na umowę powołuje. Zgodnie z rozporządzeniem, wszelkie przekazy elektroniczne umożliwiające trwały zapis umowy są traktowane na równi z formą pisemną (dotyczy to również zawierania umowy poprzez zaznaczenie odpowiedniego pola na stronie internetowej ( wyrok TSUE z 21.5.2015 r. w sprawie C-322/14 (Jaouad El Majdoub v. CarsOnTheWeb.Deutschland GmbH).
Umowa jurysdykcyjna może także zostać zawarta w formie, która odpowiada praktyce przyjętej między stronami. Z kolei w handlu międzynarodowym umowa jurysdykcyjna może zostać zawarta w formie odpowiadającej zwyczajowi handlowemu, który strony znały lub musiały znać i który strony umów tego rodzaju w określonej dziedzinie handlu powszechnie znają i którego stale przestrzegają.
Co istotne, umowa jurysdykcyjna, która stanowi część umowy podstawowej, jest traktowana jak umowa niezależna od innych postanowień umowy podstawowej, co oznacza, że ważności umowy jurysdykcyjnej nie można podważać, opierając się jedynie na przesłance nieważności umowy podstawowej. To sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej ma kompetencję do badania ważności umowy podstawowej.
Zgodnie z Postanowieniem Sądu Najwyższego z 5.10.2018 r. I CSK 611/17, wprowadzenie do ramowej umowy dystrybucyjnej klauzuli jurysdykcyjnej z użyciem zwrotu "dla każdego przypadku (any case)" oznacza objęcie jej zakresem wszelkich roszczeń zarówno z ramowej umowy dystrybucyjnej, jak i wykonawczej do niej umowy sprzedaży.
Rozporządzenie przewiduje prymat jurysdykcji sądu wskazanego w umowie jurysdykcyjnej nad obowiązkiem respektowania uprzedniej zawisłości sprawy przed sądem innego państwa członkowskiego.
Artykuł 1104 § 2 kodeksu postępowania cywilnego przewiduje możliwość ustanowienia jurysdykcji krajowej sądu polskiego poprzez wdanie się przez pozwanego w spór przed tym sądem. Instytucja ta jest dopuszczalna wyłącznie w tych sprawach, w których możliwe jest zawarcie umowy prorogacyjnej, a więc w sprawach o prawa majątkowe. Jej zaktualizowanie się jest możliwe także w sytuacji, gdy strony uprzednio wyłączyły umownie daną sprawę spod jurysdykcji krajowej sądów polskich .
Zarzut braku jurysdykcji krajowej powinien zostać podniesiony w odpowiedzi na pozew lub na pierwszej rozprawie. W razie niepodniesienia zarzutu braku jurysdykcji krajowej następuje ugruntowanie jurysdykcji krajowej sądu polskiego, do którego wniesiono pozew. W sytuacji, gdy pozwany podnosi najpierw zarzut procesowy inny niż zarzut braku jurysdykcji krajowej, wówczas niedopuszczalne będzie podnoszenie przez niego zarzutu braku jurysdykcji krajowej dopiero po tym, gdy sąd rozstrzygnie negatywnie w przedmiocie zgłoszonego wcześniej innego zarzutu procesowego, ponieważ nastąpiło wdanie się w spór co do istoty sprawy.
W prawie unijnym możliwość ustanowienia jurysdykcji z uwagi na zachowanie pozwanego jest przewidziana w rozporządzenie Nr 1215/2012. Warunkiem ustanowienia jurysdykcji sądu państwa członkowskiego, któremu żaden przepis rozporządzenia nie przyznaje jurysdykcji, jest wdanie się przez pozwanego w spór przed takim sądem, chyba że pozwany czyni to w celu podniesieniu zarzutu braku jurysdykcji.
Pojęcie wdania się w spór należy interpretować szerzej niż na gruncie regulacji kodeksowej, ponieważ ustawodawca unijny nie wymaga, aby wiązało się ono z istotą sprawy. Ustanowienie jurysdykcji nastąpi w następstwie każdej czynności, której celem nie będzie kwestionowanie jurysdykcji, choćby czynność ta nie odnosiła się do istoty powództwa.
W sytuacjach, w których możliwe jest ustanowienie jurysdykcji poprzez wdanie się przez pozwanego w spór, badanie następuje dwustopniowo. Sąd niemający jurysdykcji najpierw zawiesza postępowanie, celem stwierdzenia wymaganych przez przepis okoliczności, a dopiero potem stwierdza brak swojej jurysdykcji.