Rozwód i rozwód międzynarodowy
Wyrok rozwodowy ma charakter kształtujący nowy stan prawny, skutkujący na przyszłość od daty jego prawomocności. Z datą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego ustają wszelkie stosunki prawne łączące dotychczasowych małżonków, które były uzależnione od zawarcia małżeństwa.
Wyrok rozwodowy musi zawierać rozstrzygnięcie o winie małżonków w myśl zasad wskazanych w art. 57 § 1 i 2 k.r.o., jak również rozstrzygnięcie o wysokości świadczeń alimentacyjnych na rzecz małoletniego dziecka stron, jeżeli pochodzi z tego związku, bądź też zostało przysposobione przez obydwie strony, rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej albo przez pozostawienie jej obojgu rodzicom, jeżeli dotychczas posiadali pełną władzę rodzicielską lub przez powierzenie im obojgu, jeżeli przed orzeczeniem rozwodu miała miejsce ingerencja sądu rodzinnego w sposób jej wykonywania, powierzenie jej wykonywania jednemu z rodziców i ograniczeniu tej władzy drugiemu z rodziców, pozbawienie jej jednego lub obojga rodziców czy też zawieszenie jej jednemu lub obojgu rodzicom, o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania małżonków po rozwodzie (art. 58 § 2 k.r.o.);
Wyrok rozwodowy może także zawierać rozstrzygnięcie w zakresie ustalenia kontaktów rodziców z małoletnim dzieckiem, w zakresie eksmisji z mieszkania jednego z małżonków na żądanie drugiego z powodu rażąco nagannego postępowania uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie, a także orzeczenie co do podziału wspólnego mieszkania lub przyznania go jednemu z małżonków na zgodny wniosek stron, jeżeli jest to możliwe, i w końcu orzeczenie podziału majątku wspólnego stron na wniosek jednego z małżonków, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Sąd orzekający rozwód co do zasady może orzec o władzy rodzicielskiej w dwojaki sposób. I tak, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, o ile rodzice przedstawili pisemne porozumienie co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie i jest ono zgodne z dobrem dziecka; a w przypadku braku takiego porozumienia, sąd może według własnej oceny rozstrzygnąć o sposobie jej wykonywania i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, także uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców,
Jeżeli sąd uzna, że brak przedłożenia porozumienia rodzicielskiego wynika z braku współpracy rodziców i oceni, że nie ma szans na taką współpracę po rozwodzie, co może świadczyć o braku właściwych kompetencji wychowawczych któregoś z rodziców, sąd odstąpi od zasady pozostawienia jej obojgu rodzicom i dokona wyboru rodzica wiodącego, powierzając mu władzę rodzicielską jednocześnie decydując o zakresie uprawnień drugiego z rodziców do współdecydowania o istotnych sprawach dotyczących osoby dziecka.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym jest konsekwencją konieczności doprecyzowania, w jakich sprawach dotyczących dziecka ten rodzic, któremu nie powierzono jej wykonywania, będzie miał prawo współdecydowania wraz z rodzicem, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej. Co istotne w praktyce, zarząd majątkiem dziecka zawsze sprawuje ten rodzic, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, ponieważ drugiemu rodzicowi przysługuje tylko kompetencje wobec osoby dziecka.
Decydując o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, sąd może także uznać, że rodzic, którego władza jest ograniczana, będzie współdecydował o wszystkich istotnych sprawach dziecka, co w praktyce może stać się przedmiotem sporów pomiędzy rodzicami, a w skrajnych przypadkach prowadzić do blokowania każdej decyzji dotyczącej dziecka, dlatego należy dążyć do precyzyjnego określenia przez sąd rodzaju spraw, w których rodzic mający ograniczoną władzę rodzicielską będzie ,mógł współdecydować.
Przed podjęciem decyzji w kwestii dotyczącej wyboru rodzica, któremu należy powierzyć władzę rodzicielską, sąd musi zmierzyć się z oceną, który z rodziców ma lepsze kompetencje opiekuńczo-wychowawcze. W sytuacji, kiedy brak jest pozytywnej prognozy na wypracowanie porozumienia pomiędzy rodzicami, sąd zleca opracowanie opinii specjalistów w zakresie psychologii i pedagogiki, aby dokonać właściwej oceny sytuacji rodzinnej.
Kolejnym istotnym zagadnieniem, co do którego sąd orzekając rozwód może się wypowiedzieć, są kontakty z dzieckiem. Jeżeli strony złożą zgodny wniosek o zaniechanie orzekania o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem i sąd nie znajdzie podstaw do ograniczenia lub zakazania ich utrzymywania, to w wyroku rozwodowym nie zostanie zamieszczone orzeczenie w sprawie kontaktów.
Wynikiem rozstrzygnięcia w przedmiocie władzy rodzicielskiej jest sposób uregulowania obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionych małżonków na rzecz dziecka. W sytuacji gdy władza rodzicielska jest pozostawiona obojgu małżonkom i miejsca pobytu dziecka zostaje ustalone u jednego z rodziców, sprawującego bieżącą pieczę nad dzieckiem, bądź kiedy sąd powierzy jednemu z rodziców wykonywanie władzy rodzicielskiej – alimenty będą płatne do rąk tego rodzica.
Okoliczność, że obowiązek alimentacyjny na dzieci w stosunku do jednego z rodziców został uregulowany prawomocnym wyrokiem wydanym w innej sprawie przed wszczęciem sprawy o rozwód, nie zwalnia sądu orzekającego rozwiązanie małżeństwa od rozstrzygnięcia kwestii alimentów na dziecko w wyroku rozwodowym. Co istotne, dobrowolnie płacenie alimentów przez rodzica na rzecz dziecka nie uzasadnia żądania oddalenia wniosku o zasądzenie alimentów zgłoszonego przez drugiego rodzica dziecka w trakcie postępowania rozwodowego.
Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. Przy tym, na żądanie jednego małżonka sąd może nakazać eksmisję współmałżonka, jednak wyłącznie w wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie
Na zgodny wniosek stron sąd ma możliwość rozstrzygnięcia o podziale wspólnego mieszkania stron albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.
W wyroku rozwodowym sąd może dokonać podziału całego majątku wspólnego, o ile jeden z małżonków zgłosi taki wniosek i jeżeli jego przeprowadzenie nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu, jednak skuteczność podziału całego majątku wspólnego jest uzależniona od prawomocnego orzeczenia rozwodu.
Rozpoznanie żądania o podział majątku wspólnego nie spowoduje nadmiernej zwłoki postępowania, jeżeli między stronami nie ma sporu co do składu i sposobu podziału tego majątku. W praktyce sądy bardzo niechętnie dokonują podziału majątku orzekając rozwód, nawet wtedy, kiedy wyjaśnienie spornych okoliczności, bądź takich okoliczności, które sąd ma obowiązek ustalić z urzędu, wymaga przeprowadzenia krótkiego i bardzo ograniczonego postępowania dowodowego.
Przedmiotem podziału majątku wspólnego mogą być objęte te składniki, które istniały w majątku wspólnym małżonków w dacie wyrokowania. W swoim orzeczeniu sąd ma obowiązek orzec o przyznaniu jednemu z byłych małżonków istniejących składników majątkowych i dokonać rozliczenia ich wartości. Rozliczeniu nie podlegają składniki zużyte w toku normalnego używania czy też utracone po dacie ustania wspólności majątkowej, a przed dokonaniem podziału.
Przy ustalaniu wartości majątku wspólnego w orzecznictwie pojawiły się rozbieżności co do oceny wartości nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy. W uchwale z 28.03.2019 r., III CZP 21/18 Sąd Najwyższy zajął stanowisko, iż ustalenie wartości nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy, którą sąd przydziela na własność jednego z małżonków, następuje, jeżeli nie przemawiają przeciwko temu ważne względy, z pominięciem wartości obciążenia hipotecznego.
Obowiązująca zasada niedopuszczalności wszczęcia odrębnej sprawy o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty między małżonkami lub między nimi a ich małoletnimi dziećmi w czasie trwania procesu o rozwód lub o separację, nie wyklucza wytoczenia takich spraw przed wniesieniem sprawy o rozwód. Jeżeli postępowanie w sprawie o alimenty zostało wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód, to z chwilą wytoczenia takiego powództwa podlega ono zawieszeniu co do świadczeń za okres od jego wytoczenia.
W sprawach z elementem zagranicznym koniecznym jest zbadanie czy sąd polski będzie miał jurysdykcję w odniesieniu do wszystkich zagadnień objętych według prawa polskiego sprawą rozwodową.
Brak jurysdykcji krajowej sąd musi wziąć pod uwagę z urzędu nawet wtedy, gdy sprawa jest w toku, i na każdym etapie procesu.
Powzięcie informacji przez sąd krajowy o toczącej się sprawie o rozwód czy separację w innym państwie członkowskim powinno skutkować sprawdzeniem, przed którym sądem wcześniej wytoczono powództwo. Jeżeli najpierw wytoczono powództwo przed sądem innego państwa członkowskiego, sąd polski powinien zawiesić swoje postępowanie do czasu wydania przez sąd innego państwa członkowskiego orzeczenia co do jego jurysdykcji. Jeżeli ten sąd, przed którym wytoczono powództwo wcześniej, uznałby się za właściwy, sąd, przed którym wytoczono powództwo później, powinien stwierdzić brak swojej właściwości na rzecz sądu innego państwa członkowskiego. Jeżeli natomiast sąd innego państwa członkowskiego uznałby się za niewłaściwy, sąd, przed którym wytoczono powództwo później, powinien podjąć zawieszone postępowanie i nadać dalszy bieg sprawie.
Ważnym aspektem wpływającym na ustalenie właściwych podstaw rozpoznania sprawy rozwodowej z elementem transgranicznym jest zbadanie podstaw jurysdykcyjnych w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej, ponieważ stanowią punkt odniesienia dla ustalenia jurysdykcji w zakresie alimentów.
Pod pojęciem odpowiedzialności rodzicielskiej mieszczą się trzy elementy o których obligatoryjnie rozstrzyga sąd rozwodowy, gdy strony posiadają małoletnie dzieci, tj. władza rodzicielska, miejsce stałego pobytu dziecka oraz kontakty tego z rodziców, z którym dziecko stale nie przebywa.
Miejsce stałego pobytu dziecka ustala się na podstawie całokształtu okoliczności faktycznych właściwych dla danego przypadku. Poza fizyczną obecnością dziecka na terytorium państwa członkowskiego należy uwzględnić inne czynniki, które powinny wykazać, że obecność ta nie ma w żadnym razie charakteru tymczasowego lub okazjonalnego i że pobyt dziecka wskazuje na pewną integrację w środowisku społecznym i rodzinnym w tym państwie, charakteryzuje się pewną trwałością lub regularnością. Przy dokonaniu tej oceny należy w szczególności wziąć pod uwagę stałość, zgodność z prawem, warunki oraz motywy pobytu i przenosin rodziny do danego państwa członkowskiego, obywatelstwo dziecka, miejsce i warunki uczęszczania do szkoły, znajomość języków, a także więzi rodzinne i społeczne dziecka w tym państwie członkowskim.
Aby możliwe było łączne orzekanie o rozwodzie i o odpowiedzialności rodzicielskiej muszą być spełnione określone warunki. Po pierwsze nastąpić musi prorogacja jurysdykcji sądu, który ma jurysdykcję w zakresie pozwu o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa i który nie jest sądem państwa członkowskiego zwykłego pobytu dziecka. Po drugie może dojść do przekazania sprawy o odpowiedzialności rodzicielskiej sądowi rozwodowemu jako sądowi lepiej umiejscowionemu dla osądzenia sprawy.
W pierwszym z przypadków możliwość połączenia postępowania o rozwód z rozstrzygnięciem w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej zależy od łącznego wystąpienia trzech przesłanek: po pierwsze, co najmniej na jednym z małżonków spoczywa odpowiedzialność rodzicielska w stosunku do dziecka, po drugie małżonkowie uznali wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób tę jurysdykcję w chwili wszczęcia postępowania rozwodowego, po trzecie jurysdykcja sądu rozwodowego jest zgodna z dobrem dziecka.
Uznanie jurysdykcji nie nastąpi, jeżeli pozwany nie bierze udziału w sprawie, jeżeli nie odpowiedział na doręczony mu odpis pozwu, a przy pierwszej czynności, jaką podjął w sprawie, zakwestionował prawo sądu polskiego do orzekania w kwestiach dotyczących wspólnego dziecka stron. Uznanie jurysdykcji musi nastąpić osobiście przez małżonków, a nie a nie na przykład przez kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego. W konsekwencji, brak kontaktu z pozwanym uniemożliwia mu bowiem uzyskanie informacji koniecznych do uznania jurysdykcji lub jej zakwestionowania.