Podstawę do zmiany orzeczenia alimentacyjnego stanowi art. 138 KRO, zgodnie z którym „W razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.” Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem, przez "zmianę stosunków" należy rozumieć zmianę okoliczności istotnych z punktu widzenia ustawowych przesłanek obowiązku alimentacyjnego i zakresu świadczeń alimentacyjnych. A zatem nie każda zmiana w życiu obowiązanego czy uprawnionego do alimentów jest podstawą do zmiany orzeczenia alimentacyjnego, zwłaszcza jeśli taka zmiana nie ma charakteru trwałego, i nie realizuje przesłanek, które wpływają na istnienie czy zakres obowiązku alimentacyjnego w istotny sposób.
Obowiązkiem sądu w sprawach o obniżenie lub podwyższenie alimentów jest ustalanie w sposób prawidłowy stanu faktycznego na moment zamknięcia postępowania, dlatego rolą adwokata jest zwrócenie uwagi sądu na fakty istotne z punktu widzenia zgłoszonego przez stronę żądania, czy to podwyższenia lub obniżenia alimentów, jak również przedstawienie sądowi dowodów potwierdzających te fakty, po to aby sąd miał materiał wystarczający do rozstrzygnięcia sprawy. Sąd ma obowiązek szczegółowo rozważyć sytuację materialną i życiową stron i dokonać analizy uzasadnionych potrzeb małoletniego. Niemniej rozważania sądu pierwszej instancji mogą stać się nieaktualne na skutek późniejszych zdarzeń w sytuacji życiowej powoda lub pozwanego, w związku z czym w oparciu o dowody przedstawione przez strony w toku postępowania apelacyjnego koniecznym stanie się ich uzupełnienie, a w konsekwencji tego również modyfikacja samego wyroku.
Zgodnie z art. 135 § 1. KRO „zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego”. Usprawiedliwione potrzeby uprawnionego powinny zatem być zaspokojone w takim zakresie, w jakim pozwalają na to możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego (por. wyrok Sądu Najwyższego z 10 października 1969 r., III CRN 350/69). Dopiero więc ustalenie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego, następnie zaś porównanie tych wartości umożliwia ustalenie, czy i w jakim zakresie (w całości bądź w części) potrzeby uprawnionego mogą być zaspokojone przez zobowiązanego. Zakres świadczeń alimentacyjnych powinien być tak ustalony, aby ich spełnianie nie powodowało u zobowiązanego niedostatku, natomiast górną granicą świadczeń alimentacyjnych są zarobkowe i majątkowe możliwości zobowiązanego, choćby nawet nie zostały w tych granicach pokryte wszystkie usprawiedliwione potrzeby uprawnionego do alimentacji. Innymi słowy, nie można domagać się świadczenia alimentacyjnego w wysokości przekraczającej zdolności zarobkowe i majątkowe zobowiązanego do alimentów. Jeżeli sytuacja życiowa i finansowa pozwanego uległa znacznemu pogorszeniu po wydaniu wyroku przez sąd to nie można uznać za słuszne dodatkowe obciążanie go, które spowoduje dalsze jego zubożenie.
Dążąc do zmiany poprzez podniesienie alimentów, trzeba wykazać, że uzasadnione potrzeby uprawnionego wzrosły w sposób znaczny, to znaczy trzeba wykazać znaczne zmiany w katalogu uzasadnionych potrzeb. Ustalenie wystąpienia "zmiany stosunków" oraz jej wpływu na wysokość świadczeń alimentacyjnych należnych uprawnionemu, wymaga porównania stanu istniejącego w chwili orzekania o alimentach lub zawierania umowy dotyczącej alimentów ze stanem istniejącym w czasie rozpoznania powództwa wytoczonego na podstawie art. 138 KRO.
Zgodnie z orzecznictwem, podwyższenie alimentów następuje wówczas, gdy zwiększeniu uległy potrzeby uprawnionego albo zwiększyły się możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego. Obniżenie alimentów uzasadnia zmniejszenie się potrzeb uprawnionego lub pogorszenie sytuacji materialnej i majątkowej zobowiązanego. Ustanie obowiązku świadczeń alimentacyjnych, ustalonego wcześniej w orzeczeniu sądowym, ugodzie lub umowie, uzasadnia wytoczenie powództwa na podstawie art. 138 KRO. Najczęściej w takich powództwach dochodzi się „uchylenia obowiązku alimentacyjnego” z określonym dniem lub dniem wytoczenia powództwa. Terminologia sądowa nie jest jednak jednolita. W tym samym kontekście pojawiają się bowiem orzeczenia o „wygaśnięciu obowiązku alimentacyjnego” lub „ustaniu obowiązku alimentacyjnego.
Orzeczenie wydane na podstawie art. 138 k.r.o., zmieniające zakres obowiązku alimentacyjnego lub czas jego trwania, może działać wstecz i obejmować okres przed wytoczeniem powództwa. Musi to jednak wynikać wprost z treści sentencji orzeczenia, w przeciwnym razie obowiązek alimentacyjny ulega zmianie lub wygasa z dniem uprawomocnienia się wyroku.