Od 15.11.2023 r. weszły w życie przepisy modyfikujące zasady dziedziczenia oraz przepisy postępowania cywilnego dotyczące postępowań spadkowych, których ideą było usprawnienie postępowania spadkowego oraz poprawienie niedoskonałości dostrzeżonych w trakcie dotychczasowego obwiązywania. Czy to rzeczywiście nastąpi, okaże się w praktyce. Poniżej przedstawiam najważniejsze zmiany.
Zasadniczą zmianą jest ograniczenie katalogu spadkobierców ustawowych. Z dotychczasowego kręgu wyłączeni zostali dalsi zstępni dziadków spadkodawcy – chodzi o potocznie określanych ciotecznych lub stryjecznych wnuków. Zawężony katalog spadkobierców ustawowych potencjalnie może służyć skróceniu czasu trwania postępowań spadkowych, wszak potrzeba poszukiwania takich osób przez sąd z urzędu i wzywania na rozprawę została ograniczona.
Zmodyfikowano także instytucję niegodności dziedziczenia wprowadzając nowe przesłanki polegające na uporczywym niewykonywaniu obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy oraz uporczywym uchylaniu się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą.
Wprowodzone zmiany dotyczą zasad dziedziczenia ustawowego. W sytuacji, gdy powołani do spadku są dziadkowie spadkodawcy, a którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, będzie przypadał jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, będzie przypadał w częściach równych jego dzieciom, a w braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku – pozostałym dziadkom w częściach równych. Tym samym w przypadku dziedziczenia będą wyłączeni dalsi zstępni dziadków spadkodawcy określani jako wnuki cioteczne lub stryjeczne i oczywiście dalsze pokolenia.
Do Kodeksu Cywilnego wprowadzono nowe przesłanki niegodności dziedziczenia . Pierwsza z nich to uporczywe niewykonywanie wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego, który to obowiązek został określony co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową wobec spadkodawcy. Druga przesłanka polega na uporczywym uchylaniu się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka (art. 928 KC).
Rozszerzenie ustawowego katalogu tych przesłanek należy ocenić pozytywnie, ponieważ umożliwia osobie mającej w tym interes prawny, np. pozostałym spadkobiercom, niedopuszczenie do uzyskania korzyści ze spadku osobie, która pomimo realnej możliwości nie wykonuje w stosunku do spadkodawcy obowiązków wynikających z prawa rodzinnego i zasad współżycia społecznego.
Kolejną zmianą, a w zasadzie doprecyzowaniem dotychczas obowiązujących zasad, jest ustalenie obowiązku złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego dziedziczenia. Do zachowania tego ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczy złożenie wniosku do sądu o odebranie tego oświadczenia przed upływem ww. terminy. Jeśli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku będzie wymagało zezwolenia sądu, bieg terminu na złożenie oświadczenia ulegnie zawieszeniu na czas trwania postępowania w tym przedmiocie (art. 1015 § 12 KC).
Ustawodawca uzupełnił ustawowe przesłanki uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby (albo niezłożonego w ustawowym terminie ze względu na błąd lub groźbę). Mianowicie doprecyzowano, że do zachowania rocznego terminu, którego dochowanie jest konieczne dla skutecznego uchylenia się od skutków prawnych wadliwego (na skutek błędu lub pod wpływem groźby) oświadczenia woli wystarczy, że przed jego upływem nastąpi złożenie do sądu wniosku o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli.
Zmieniając przepisy w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym zrezygnowano z konieczności uzyskania zgody sądu na czynność polegającą na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, w sytuacji kiedy dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z rodziców, którym przysługuje pełna władza rodzicielska. W przypadku braku porozumienia rodziców lub jeżeli inny zstępny rodziców tego dziecka przyjmuje spadek, zgoda sądu będzie jednak wymagana.
Kolejną zmianą, dotyczącą już stricte sądowego postępowania spadkowego, ustawodawca przekazał sprawy dotyczące wydawania zezwoleń na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka dotyczących prostego przyjęcia spadku lub odrzucenia spadku do sądu spadku (dotychczas podlegały one kognicji sądu opiekuńczego). Intencją tego zabiegu jest uniknięcie sytuacji, kiedy w trakcie prowadzenia postępowania spadkowego prowadzone będzie odrębne postępowanie sądowe w przedmiocie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub pozostającego pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku. To z kolei może przyczynić się do przyspieszenia postępowań o stwierdzenie nabycia spadku.
Ponadto, ustawodawca umożliwił sądom pozyskiwanie niezbędnych do wydania orzeczenia w sprawie danych bezpośrednio z rejestru stanu cywilnego, a także dostęp do danych w postaci wypisu i wyrysu z ewidencji z ewidencji gruntów i budynków.
Na mocy zmiany ustawy Prawo o notariacie w treści aktu poświadczenia dziedziczenia będzie od teraz znajdowało się określenie sposobu przyjęcia spadku.